абоминация (жек көру) Этимология: латынның «abominationem» – «жиіркеніш, жеккөрушілік» Анықтама: Қатты жиіркену, өшпенділік немесе теріс айналдыру сезімін білдіретін эмоция. Сезім әдетте адамның ішкі құндылықтарына, моральдық ұстанымдарына немесе эстетикалық талғамдарына қайшы келетін нәрселерге қатысты туындайды.
автор бейнесі Этимология: латынның «auctor» сөзінен шыққан. Бірнеше мағынаны қамтиды: Жасаушы, шығарушы: Туындыны, идеяны, жобаны немесе қандай да бір істі бастаған адам. · Негізін қалаушы, бастаушы: Қандай да бір істің, қозғалыстың, дәстүрдің бастаушысы. · Өсіруші, арттырушы: «Auctor» сөзі «augere» етістігімен байланысты, бұл «өсіру», «көбейту», «дамыту» дегенді білдіреді. Кепілдік беруші, беделді тұлға: Кейде «auctor» белгілі бір істің дұрыстығына немесе заңдылығына кепілдік беретін, беделі бар адамды да білдірген. Анықтама: Әдебиеттанудағы күрделі әрі маңызды ұғым. Шығармада суреттелетін оқиғаларға, кейіпкерлерге, оқиға желісіне және жалпы мазмұнға қатысты жазушының көзқарасын, ой-пікірін, дүниетанымын білдіретін жиынтық образ. Автор бейнесі – шығарманың ішіндегі жазушының «мені», оның дауысы және шығарма арқылы оқырманмен байланыс орнататын орта.
автор сөзі Этимология: латынның «auctor» сөзінен шыққан. Бірнеше мағынаны қамтиды: Анықтама: Әдеби шығармада, тіл білімінде және жалпы коммуникацияда қолданылатын маңызды ұғым. Бірнеше мағынада қолданылады: Тіл білімінде – біреудің сөзін (төл сөзді) немесе мазмұнын (төлеу сөзді) жеткізіп, оған түсінік беретін, оның кімге тиесілі екенін, кімге арналғанын, қандай жағдайда айтылғанын көрсететін сөйлеушінің өз сөзі. Әдебиетте – жазушының баяндаушы ретіндегі өз дауысы, ойы мен көзқарасы. Бұл шығармадағы оқиғаларды суреттеу, кейіпкерлерді таныстыру, олардың іс-әрекеттеріне баға беру, оқырманға қажетті ақпараттарды жеткізу үшін қолданылады. Автор сөзі шығарманың көркемдік деңгейін арттырып, оның идеялық-тақырыптық мазмұнын тереңдете түседі.
авторлық позиция Этимология: латынның «auctor» сөзінен шыққан. Бірнеше мағынаны қамтиды: Анықтама: Әдеби шығармадағы автордың (жазушының) суреттеліп отырған оқиғаларға, кейіпкерлерге, мәселелерге және жалпы өмір құбылыстарына қатысты көзқарасы, бағасы және қарым-қатынасы. Жазушының идеялық-эмоционалдық ұстанымы, оның дүниетанымы мен өмірлік философиясының шығармадағы көрінісі.
авторлық стиль Этимология: латынның «auctor» сөзінен шыққан. Бірнеше мағынаны қамтиды: Анықтама: Жазушының шығармашылық даралығын, оның дүниетанымын, көркемдік ойлау ерекшеліктерін және тілдік шеберлігін танытатын бірегей белгілердің жиынтығы. Әр жазушының өзіне тән, басқалардан ерекшеленіп тұратын жазу мәнері, қолтаңбасы бар. Бұл стиль оның шығармаларының танымал болуына ықпал етеді.
авторлық субъективизм Этимология: латынның «auctor» сөзінен шыққан. Бірнеше мағынаны қамтиды: Анықтама: Әдеби шығармадағы автордың өзіндік көзқарасын, жеке пікірін, сезімін және ішкі әлемін ашық немесе жасырын түрде білдіруі. Жазушының шығармадағы шындықты объективті түрде көрсетуден гөрі, оны өз түсінігі, эмоциясы және дүниетанымы тұрғысынан баяндауы.
адвербализация Этимология: латынның екі негізгі түбірінен құралған: Анықтама: Тіл біліміндегі бір сөз табына жататын сөздің (көбінесе зат есім, сын есім, есімдік немесе етістік) басқа бір сөз табының, атап айтқанда үстеудің грамматикалық қызметін атқарып, соның мағыналық және синтаксистік белгілерін қабылдауы. Яғни, сөздің бастапқы мағынасы сақталғанымен немесе өзгеріске ұшырағанымен, ол сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарып, іс-қимылдың қалай, қайда, қашан немесе қандай жағдайда орындалғанын білдіретін болады.
адгерентті экспрессивтілік Этимология: латынның «adhaerens» – «жабысып тұрған, ілескен»; «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистикада қолданылатын термин. Сөздің немесе тілдік бірліктің өз ішкі табиғатында экспрессивті (эмоционалды, мәнерлі, әсерлі) мағынасының болуы. Яғни, мұндай экспрессивтілік сөздің өзіне тән, оның лексикалық мағынасымен бірге келетін ерекшелік.
адгеренттілік Этимология: латынның «adhaerens» – «жабысып тұрған, ілескен» Анықтама: Әртүрлі салаларда қолданылатын термин, жалпы мағынасы бір нәрсенің басқа бір нәрсеге жабысуын, ілесуін, тығыз байланысын немесе оған адалдығын білдіреді.
адмирация (таңдануды білдіру) Этимология: латынның «admiratio» – «таңғалу, таңдану, сүйсіну» Анықтама: Адамның қандай да бір нәрсеге, құбылысқа, іс-әрекетке немесе тұлғаға қатысты ерекше таңдану, жоғары баға беру, сүйсіну немесе құрмет сезімін білдіруі. Бұл сезім әдетте бір нәрсенің әсемдігіне, ұлылығына, шеберлігіне, дарынына немесе ерекше қасиетіне қатысты туындайды.
адресат Этимология: латынның «ad» – «қарай», «directum» – «бағытталған» Анықтама: Хабарлама, сөйлеу, хат, ақпарат немесе кез келген байланыс түрі бағытталған тұлға немесе топ. Қарапайым тілмен айтқанда, адресат – хабарды қабылдаушы, тыңдаушы немесе оқырман.
адхортация Этимология: латынның «adhortatio» – «жігерлендіру, үгіттеу, шақыру» Анықтама: Адамды немесе топты белгілі бір іс-әрекетке, мінез-құлыққа немесе сенімге ынталандыруға, үгіттеуге, жігерлендіруге бағытталған коммуникативті акт. Көбінесе эмоционалдық және моральдық қысым арқылы немесе дәйекті аргументтер арқылы жүзеге асатын сендіру әдісі.
адъективтену Этимология: латынның «adjectivum» – «сын есім» Анықтама: Тіл біліміндегі бір сөз табының (көбінесе зат есім, есімдік, сан есім, есімше) сын есімге айналып, соның грамматикалық қызметін атқару процесі. Яғни, сөздің негізгі лексикалық мағынасы сақталғанымен немесе өзгеріске ұшырағанымен, ол заттың белгісін білдіріп, сөйлемде анықтауыш қызметін атқара бастайды.
айқындау тәсілі Анықтама: Тіл білімінде, әдебиетте және жалпы коммуникацияда қолданылатын, бір ұғымды, ойды немесе объектіні толықтырып, нақтылап, тереңдетіп түсіндіруге арналған әдіс. Мақсат – айтылатын ақпараттың анық, дәл және түсінікті болуын қамтамасыз ету.
айқындық Анықтама: Ақпараттың, ойдың, идеяның немесе кез келген хабардың түсінікті, дәл, нақты және ешқандай екіұштылықсыз жеткізілуін білдіретін қасиет. Айқын хабарлама оқырман немесе тыңдаушы үшін бірден қабылданады және оны түсіну үшін қосымша күш салуды қажет етпейді.
айтушы Анықтама: Ақпаратты, ойды, сезімді немесе хабарды жеткізуші, баяндаушы немесе сөйлеуші тұлға. Коммуникация процесінде ол хабардың бастаушысы болып табылады.
айтылым Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе функционалды стилистика мен сөйлеу теориясында қолданылатын термин. Ауызша немесе жазбаша нысандағы сөйлеу әрекетінің нәтижесінде туындаған нақты бір хабарлама, мәтін немесе дискурс бірлігі. Қарапайым тілмен айтқанда, адамның белгілі бір коммуникативтік мақсатпен айтқан немесе жазған сөзінің тұтас бір бөлігі.
айшықтау (стилизация) Анықтама: Әдебиетте, өнерде, тіл білімінде және мәдениетте қолданылатын термин. Белгілі бір стильдің, дәуірдің, жанрдың, жеке автордың немесе халықтың мәнерлік, көркемдік немесе тілдік ерекшеліктерін әдейілеп, өзіндік мақсатпен қолдануды, қайта жасауды білдіреді.
аккузация (айыптау) Этимология: латынның «accusatio» – «айыптау, кінәлау» Анықтама: Белгілі бір адамды, топты немесе ұйымды қандай да бір қылмыс, құқық бұзушылық, кемшілік немесе теріс әрекет жасады деп ресми түрде немесе ауызша кінәлау, айыптау процесі.
аллегория Этимология: грек тілінің «ἀλληγορία» – «басқаша айту, бейнелеп жеткізу» Анықтама: Көркем әдебиетте, өнерде және риторикада қолданылатын абстрактілі ұғымды немесе идеяны нақты, көзге көрінетін образ арқылы бейнелеп көрсету тәсілі.
аллитерация Этимология: латынның «ad» – «қарай», «littera» – «әріп» Анықтама: Көркем әдебиетте, әсіресе поэзияда қолданылатын дыбыстық қайталау тәсілі. Ол көршілес немесе жақын орналасқан сөздердің басында немесе ішінде бірдей дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы жасалады. Аллитерация сөйлеуге әуезділік, ырғақ және мәнерлілік береді, сондай-ақ белгілі бір сөздерге немесе ойларға назар аудартады.
аллюзия Этимология: латынның «alludere» – «меңзеу, ишара жасау» Анықтама: Көркем әдебиетте, публицистикада, ауызекі сөйлеуде және өнерде қолданылатын көркемдік тәсіл. Мәтінде басқа бір белгілі оқиғаға, тұлғаға, шығармаға, тарихи дерекке, мифологиялық сюжетке, библиялық үзіндіге немесе мәдениетте танымал кез келген фактіге тікелей айтпай, жанама түрде меңзеу, ишара жасау арқылы көрініс табады.
алогизм Этимология: грек тілінің «a-» – «терістеу бөлшегі», «logos» – «мағына, ақыл» Анықтама: Қисынсыздыққа, логикаға қайшылыққа негізделген көркемдік тәсіл немесе ойлау ерекшелігі. Ойдың, пікірдің немесе әрекеттің қалыптасқан логикалық нормаларға, себеп-салдар байланыстарына немесе ақылға сыйымдылыққа сәйкес келмеуін білдіреді.
амплификация Этимология: латынның «amplificatio» – «ұлғайту, кеңейту» Анықтама: Көркем әдебиетте, шешендік өнерде және стилистикада қолданылатын ойды, сезімді немесе бейнені жан-жақты, толық, егжей-тегжейлі сипаттау арқылы оның әсерін, мағынасын немесе көлемін ұлғайту тәсілі. Баяндалып отырған нәрсенің маңыздылығын арттыру, оқырманға немесе тыңдаушыға ерекше әсер ету мақсатында қолданылады.
амфиболия Этимология: грек тілінің «ἀμφιβολία» – «екіұштылық, түсініксіздік» Анықтама: Тіл білімінде, логикада және риторикада қолданылатын термин. Ол сөйлемнің немесе сөз тіркесінің бірнеше мағынаға ие болып, екіұшты немесе бұлыңғыр түсінік тудыруын білдіреді. Амфиболия көбінесе синтаксистік құрылымның бұзылуынан немесе сөздердің орын ауыстыруынан туындайды.
амфидиортозис Этимология: грек тілінің «ἀμφιδιόρθωσις» – «екі жақты түзету, екі жақты қателік» Анықтама: Риторикада өте сирек қолданылатын, оратордың немесе жазушының өз ойын айтып тұрып, оны бірден түзетуі немесе қарама-қарсы мағынадағы оймен толықтыруы арқылы жасалатын көркемдік тәсіл. Бұл әдіс сөйлемнің немесе пікірдің екі бөлігінде бір-біріне қайшы келетін немесе бірін-бірі түзетін ойлардың қатар берілуін білдіреді.
анаграмма Этимология: грек тілінің «anagra'mma» – «әріптердің орнын ауыстыру» Анықтама: Бір сөздің немесе сөз тіркесінің әріптерін немесе дыбыстарын басқаша ретпен орналастыру арқылы жаңа сөз немесе сөз тіркесін жасауға негізделген сөз ойыны немесе көркемдік тәсіл. Пайда болған жаңа сөздің немесе тіркестің бастапқы нұсқамен қандай да бір мағыналық байланысы болуы да, болмауы да мүмкін.
анадиплозис Этимология: грек тілінің «anadiplosis» – «екі еселеу, қайталау» Анықтама: Риторикада және әдебиетте қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол алдыңғы сөйлемнің немесе сөз тіркесінің соңындағы сөзді (немесе сөз тіркесін) келесі сөйлемнің немесе сөз тіркесінің басында қайталау арқылы жасалады. Бұл тәсіл ойдың бірізділігін, логикалық байланысын күшейтуге, мәтінге ырғақтық әуезділік беруге және белгілі бір сөзге немесе идеяға ерекше назар аудартуға қызмет етеді.
анакойнозис Этимология: грек тілінің «anakoinosis» – «бірлесіп ақылдасу, кеңесу» Анықтама: Риторикада қолданылатын көркемдік тәсіл, онда сөйлеуші немесе жазушы өз ойын немесе қиындығын тыңдаушылармен (немесе оқырмандармен) бірлесіп шешуге шақырғандай, олармен кеңескендей, ақылдасқандай түрде баяндайды. Бұл тәсіл аудиторияны әңгімеге тарту, олардың назарын аудару және олардың сеніміне кіру мақсатында қолданылады.
аналитикалық сөзжасам Этимология: Грек тілінің «analyein» –«бөліктерге бөлу», «құрамдас бөліктерге жіктеу», «шешу» Анықтама: Жаңа сөздер немесе ұғымдар жасаудың (сөзжасамның) бір тәсілі, мұнда мағынаны білдіру үшін бірнеше дербес сөздің тіркесі немесе сөз тіркесі қолданылады. Яғни, бір күрделі ұғым бір сөзбен емес, бірнеше сөздің қосындысы арқылы беріледі. Бұл, әсіресе, орыс тіліндегі «сложносоставные слова» немесе неміс тіліндегі «сложные слова» сияқты синтетикалық сөзжасамнан өзгеше.
аналитикалық стиль Этимология: Грек тілінің «analyein» –«бөліктерге бөлу», «құрамдас бөліктерге жіктеу», «шешу». Анықтама: Жазу мен сөйлеуде қолданылатын, ақпаратты талдауға, жіктеуге, жүйелеуге және логикалық тұрғыдан дәлелдеуге бағытталған стиль. Осы стильдегі мәтіндер мен сөздер әдетте нақтылыққа, дәлдікке, объективтілікке және дәйектілікке баса назар аударады. Негізгі мақсат – күрделі мәселенің мән-жайын жан-жақты қарастырып, оның себеп-салдар байланыстарын ашу, дәлелдерге сүйеніп қорытынды жасау.
анастрофа Этимология: грек тілінің «anastrophē» – «кері айналу, орын ауыстыру» Анықтама: Риторикада және әдебиетте қолданылатын көркемдік тәсіл, онда сөйлемдегі сөздердің, сөз тіркестерінің немесе сөйлем мүшелерінің әдеттегі, қалыптасқан ретін әдейі бұзып, керісінше орналастыру арқылы ерекше әсер беруді көздейді. Бұл тәсіл белгілі бір сөзге немесе ойға ерекше назар аударту, мәтіннің ырғақтық құрылымын өзгерту немесе архаикалық, салтанатты стиль жасау үшін қолданылады.
анафора Этимология: грек тілінің «ἀναφορά» – «кері алып келу, қайталау» Анықтама: Көркем әдебиетте, шешендік өнерде және стилистикада кеңінен қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол қатар орналасқан сөйлемдердің, өлең жолдарының, сөз тіркестерінің немесе азатжолдардың бастапқы сөздерін немесе сөз тіркестерін қайталау арқылы жасалады. Бұл тәсіл мәтінге ерекше ырғақ, экспрессивтілік, эмоционалдық әсер береді және айтылып отырған ойдың маңыздылығын күшейтеді.
анафорикалық Этимология: грек тілінің «ἀναφορά» – «кері алып келу, қайталау» Анықтама: Анафораға қатысты немесе анафораның қасиеттерін иеленетін дегенді білдіретін тіл біліміндегі термин. Яғни, сөйлем ішіндегі немесе мәтін бөліктері арасындағы бір элементтің (сөздің, сөз тіркесінің, идеяның) алдында айтылған басқа бір элементке сілтеме жасауын, оны қайталап көрсетуін сипаттайды.
анимизм Этимология: латынның «anima» – «жан, рух» Анықтама: Табиғаттағы барлық заттардың, құбылыстардың, өсімдіктердің, жануарлардың және адамдардың жаны немесе рухы бар деп сенуге негізделген ең көне діни наным-сенімдердің бірі. Яғни, тек тірі организмдерде ғана емес, сонымен қатар тауларда, өзендерде, ағаштарда, тастарда, желде, жаңбырда да жан немесе рухани күш бар деп қабылдау.
анноминация Этимология: латынның «ad nominem» – « есімге қатысты, атымен» Анықтама: Риторикада және әдебиетте қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол сөйлеушінің немесе жазушының белгілі бір адамның есімін немесе ұқсас дыбысталатын сөздерді мағыналық тұрғыда байланыстыру немесе ойнату арқылы белгілі бір әсер беруді көздейді.
антиметабола Этимология: грек тілінің «antimetabolē» – «кері айналу, ауыстыру» Анықтама: Риторика мен әдебиетте қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол екі сөз тіркесінің немесе сөйлемнің біріншісіндегі сөздерді келесісінде кері ретпен қайталау арқылы жасалады. Мұнда сөздердің лексикалық құрамы сақталады, бірақ олардың синтаксистік функциясы немесе грамматикалық формасы өзгеруі мүмкін.
антирезис (күстаналау) Этимология: грек тілінің «antirrhesis» – «қарсы пікір айту, қарсы шығу, терістеу» Анықтама: Риторикада және әдебиетте қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол айтылған ойға, пікірге немесе тұжырымға қарсы шығып, оны жоққа шығару, терістеу немесе күмән келтіру арқылы жүзеге асырылады. Антирезис көбінесе оратордың өз сөзінде айтқан (немесе басқа біреу айтқан) мәлімдеменің қателігін, негізсіздігін немесе азғындығын көрсету үшін қолданылады.
антистрофа Этимология: грек тілінің «antistrophē» – «кері айналу, қайталау» Анықтама: Риторика мен поэзияда қолданылатын көркемдік тәсіл. Сөйлемдердің, өлең жолдарының немесе сөз тіркестерінің соңындағы бірдей сөздерді немесе сөз тіркестерін қайталау арқылы жасалады. Антистрофа эпифора деп те аталады. Бұл тәсіл айтылып отырған ойдың немесе сезімнің күшін арттыруға, мәтінге ырғақтық әуезділік беруге және оның есте қаларлықтай болуына ықпал етеді.
антитеза Этимология: грек тілінің «antithesis» – «қарсы қою, қарама-қарсы» Анықтама: Көркем әдебиетте, шешендік өнерде және стилистикада қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол қарама-қарсы ұғымдарды, бейнелерді, ойларды немесе сөздерді қатар қою арқылы жасалады. Антитезаның негізгі мақсаты – екі құбылыс немесе идея арасындағы айырмашылықты, қарама-қайшылықты айқындап көрсету, мәтінге экспрессивтілік пен эмоционалдық әсер беру.
антифразис Этимология: грек тілінің «antiphrasis» – «қарама-қарсы сөз, керісінше айту» Анықтама: Риторикада және стилистикада қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол сөзді немесе сөз тіркесін тура мағынасына керісінше мағынада, көбінесе ирониялық немесе сатиралық әсер беру үшін қолдануды білдіреді. Антифразистің мақсаты – айтылған ойды мысқылдау, келемеждеу немесе күлкілі жағдай тудыру арқылы оған ерекше мән беру.
антиципация Этимология: латынның «anticipatio» – «алдын ала көру, алдын ала сезу» Анықтама: Бірнеше мағынада қолданылатын термин: Психологияда: Болашақ оқиғаларды, нәтижелерді немесе әрекеттерді алдын ала болжау, күту немесе сезу қабілеті. Әдебиетте: Шығарманың сюжетінде, кейіпкердің мінез-құлқында немесе баяндауда болашақ оқиғаларға, нәтижелерге немесе жаңалықтарға жұмбақ түрде немесе жанама түрде меңзеу.
антонимдер Этимология: грек тілінің «anti» – «қарсы», «onyma» – «атау, есім» Анықтама: Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы болып келетін сөздер жұбы. Олар заттардың, құбылыстардың, іс-әрекеттердің немесе белгілердің қарама-қарсы қасиеттерін, жай-күйлерін немесе бағыттарын білдіреді. Антонимдер тілде ойды айқын, әсерлі және дәл жеткізу үшін маңызды рөл атқарады.
антонимдік жұптар Этимология: грек тілінің «anti» – «қарсы», «onyma» – «атау, есім» Анықтама: Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы болып келетін екі сөздің жұбы. Олар тілдегі бір ұғымның екі полярлық жағын білдіреді, мысалы, заттардың, құбылыстардың, іс-әрекеттердің немесе белгілердің қарама-қарсы сипаттарын көрсетеді.
антонимдік қайталамалар Этимология: грек тілінің «anti» – «қарсы», «onyma» – «атау, есім» Анықтама: Көркем әдебиетте, шешендік өнерде және ауызекі сөйлеуде қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол қарама-қарсы мағынадағы (антонимдік) сөздердің немесе ұғымдардың бір сөйлемнің немесе сөз тіркесінің ішінде немесе жақын жерде қайталанып келуі арқылы жасалады. Бұл тәсіл ойдың тереңдігін, қарама-қайшылығын, күрделілігін көрсетуге, мәтінге экспрессивтілік пен эмоционалдық әсер беруге бағытталған.
антонимия Этимология: грек тілінің «anti» – «қарсы», «onyma» – «атау, есім» Анықтама: Тілдегі сөздердің немесе ұғымдардың қарама-қарсы мағыналық қатынаста болуы құбылысы. Ол лексикалық семантиканың бір бөлігі болып табылады және бір ұғымдық саладағы екі полярлық ұғымды білдіретін сөздердің (антонимдердің) арасындағы байланысты зерттейді.
антономазия Этимология: грек тілінің «antonomasia» – «басқаша атау» Анықтама: Риторика мен стилистикада қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол белгілі бір адамның есімін оның ерекше қасиетімен немесе ерекшелігімен алмастыру немесе, керісінше, белгілі бір қасиетті сипаттайтын ортақ есімді сол қасиетке ие белгілі бір адамның есімімен алмастыру арқылы жасалады.
антропоцентристік бағыт Этимология: грек тілінің «anthropos» – «адам» Анықтама: Адамды ғаламның, дүниенің және танымның орталығы ретінде танитын, барлық процестерді адам факторымен байланыстыратын ғылыми-философиялық және мәдени бағыт. Бұл бағыт бойынша адам – барлық нәрсенің өлшемі, құндылықтардың бастауы және танымдық зерттеулердің басты нысаны.
аңыз-әңгімелер Анықтама: Қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі ерекше жанрлардың бірі. Олар нақты тарихи оқиғаларға немесе тұлғаларға негізделіп, бірақ кейіннен халықтың қиялы мен қаһармандық рухымен толықтырылып, көркемделген, шындық пен қиял ұштасқан прозалық шығармалар. Аңыз-әңгімелер көбінесе батырлардың ерліктері, би-шешендердің даналық сөздері, киелі орындардың пайда болуы, немесе белгілі бір құбылыстардың шығу тегі туралы баяндайды.
апагорезис Этимология: грек тілінің «apogoreusis» – «тыйым салу, бас тарту» Анықтама: Риторикада қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол сөйлеушінің немесе жазушының белгілі бір іс-әрекеттен, ойдан немесе тақырыптан бас тартатынын, оған тоқтамайтынын мәлімдеуі арқылы жүзеге асырылады. Бірақ шын мәнінде, осы бас тарту арқылы сол нәрсенің маңызын немесе оған қатысты ойды тікелей немесе жанама түрде баса көрсетеді.
апокопа Этимология: грек тілінің «apokope» – «кесу, қысқарту» Анықтама: Фонетика мен морфологияда, сондай-ақ стилистикада қолданылатын дыбыстық құбылыс. Ол сөздің соңындағы бір немесе бірнеше дыбыстың (әріптің, буынның) түсіп қалуы арқылы сипатталады. Апокопа көбінесе сөйлеуді жеңілдету, сөздің ырғағын өзгерту немесе белгілі бір стильдік әсер беру үшін орын алады.
апосиопеза Этимология: грек тілінің «aposiópēsis» – «үзілу, үнсіз қалу, тоқтап қалу» Анықтама: Риторикада және әдебиетте қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол сөйлеушінің немесе жазушының ойын аяқтамай, сөйлемді кенеттен үзіп тастауы арқылы жасалады. Мұндай үзіліс, әдетте, қарқынды эмоцияны (ашу, қуаныш, үрей, толқу), ойдың шегіне жетуін, айтқысы келген, бірақ айта алмайтын нәрсенің болуын білдіреді. Апосиопеза тыңдаушыға немесе оқырманға айтылмай қалған ойды өз бетінше аяқтауға мүмкіндік береді, бұл әсерлілікті арттырады.
архаизм Этимология: грек тілінің «archaios» – «ежелгі, көне» Анықтама: Тілдегі ескірген сөздер, сөз тіркестері немесе грамматикалық формалар, олардың орнын қазіргі тілде басқа синонимдер немесе жаңа грамматикалық құрылымдар басқан, бірақ мағынасы әлі де түсінікті болып қалатын тілдік бірліктер.
архаикалық стиль Этимология: грек тілінің «archaios» – «ежелгі, көне» Анықтама: Тілде ескірген сөздерді (архаизмдер), грамматикалық формаларды, синтаксистік құрылымдарды және сөйлеу мәнерлерін әдейі қолдану арқылы жасалатын көркемдік немесе функционалдық стиль. Бұл стиль қазіргі күнделікті сөйлеуде сирек кездеседі, бірақ оның мақсаты – мәтінге салтанатты, көне, тарихи немесе ерекше көркемдік реңк беру.
асиндентон Этимология: грек тілінің «asyndeton» – «біріктірілмеген, байланыспаған» Анықтама: Риторикада және стилистикада қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол сөйлемдегі біртекті мүшелердің, сөз тіркестерінің немесе сөйлемдердің арасындағы байланыстырушы одағайларды (жалғаулықтарды) (мысалы, және, мен, да, де, бірақ, немесе сияқтыларды) әдейі түсіріп тастау арқылы жасалады.
ассонанс Этимология: француз тілінің «assonance», латынның «assonare» – «үндес болу, сәйкес келу» Анықтама: Көркем әдебиетте, әсіресе поэзияда қолданылатын фонетикалық көркемдік тәсіл. Ол өлең жолдарында немесе прозалық мәтінде дауысты дыбыстардың қайталануы арқылы жасалады, ал дауыссыз дыбыстар әртүрлі болуы мүмкін. Ассонанс мәтінге әуезділік, ырғақтық, музыкалық реңк береді және белгілі бір сөздерге немесе ұғымдарға эмоционалдық немесе мағыналық акцент қоюға мүмкіндік береді.
ассоциативтік мән Этимология: латынның «associare» – «серіктес ету», «бірге қосу», «байланыстыру» Анықтама: Сөздің немесе сөз тіркесінің негізгі (тура) мағынасынан басқа, адамның санасында белгілі бір ұғымдармен, сезімдермен, бейнелермен немесе тәжірибелермен байланысып, туындайтын қосымша мағыналық реңкі. Бұл мән тіл қолданушылардың ортақ мәдени, әлеуметтік немесе жеке тәжірибелеріне негізделеді.
астеизм Этимология: грек тілінің «asteïsmos» – «қалалық, мәдени, өткір сөз» Анықтама: Риторикада қолданылатын көркемдік тәсіл, онда сөйлеуші басқа біреуді немесе өзін-өзі мақтағандай болып көрінгенімен, шын мәнінде оны жеңіл ирониямен, әзілмен немесе астарлы түрде сынап, келемеждеп тұрады. Бұл – қарама-қарсы мағынаны білдіретін, бірақ жұмсақ, тіпті сыпайы түрде жеткізілетін әзіл.
асфалия Этимология: грек тілінің «asphalia» – «қауіпсіздік, сенімділік, беріктік» Анықтама: Риторикада қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол сөйлеушінің немесе жазушының айтылған мәлімдеменің немесе дәлелдің ақиқаттығына, шынайылығына және бұлтартпастығына ешқандай күмән жоқ екенін баса көрсетуі арқылы жүзеге асырылады.
атаулар Анықтама: Әлемдегі кез келген нәрсені: заттарды, құбылыстарды, адамдарды, оқиғаларды, ұғымдарды, орындарды және т.б. танып, ажыратуға және оларға сілтеме жасауға арналған сөздер немесе сөз тіркестері. Атаулар тілдің негізгі қызметтерінің бірі болып табылады – ақпаратты беру, сақтау және алмасу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
атаулы сөйлем Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксисте, тек бастауыштан немесе бастауыштың қызметін атқаратын сөз тіркесінен тұратын, бірақ толық мағынаға ие болатын жай сөйлемнің ерекше түрі. Мұндай сөйлемде баяндауыш болмайды немесе ол айтылмай, тыңдаушының немесе оқырманның санасында автоматты түрде толықтырылады.
атаулық Анықтама: Қазақ тіл біліміндегі морфологиялық және синтаксистік ұғым. Ол сөздің бастапқы, өзгермеген тұлғасын білдіреді, яғни ешбір жалғаусыз, жұрнақсыз тұрған қалпы. Сондай-ақ, синтаксистік тұрғыдан бастауыштың қызметін атқарып, атау септігінде тұрған сөзді де «атаулық» деп те атайды.
атрибутивтік дескрепция Этимология: латынның «attributivus» – «анықтауыш, сипаттаушы» Анықтама: Философияда, логикада және тіл білімінде қолданылатын ұғым. Ол белгілі бір объектіні немесе құбылысты оның ішкі қасиеттері, сипаттамалары немесе атрибуттары арқылы сипаттап, оның не екенін анықтау тәсілін білдіреді.
аттрактанттар Этимология: латынның «attraho» – «тарту, өзіне баулу» Анықтама: Тірі ағзаларды, әсіресе жәндіктерді, белгілі бір бағытқа немесе көздеген нысанға тартуға арналған химиялық заттар. Олар иіс, дәм немесе басқа да химиялық белгілер арқылы әрекет етеді. Аттрактанттар табиғатта кең таралған және организмдер арасындағы қарым-қатынаста, сондай-ақ шаруашылықта (ауылшаруашылығы, медицина, т.б.) қолданылады.
аттракция Этимология: латынның «attractio» – «өзіне тарту, баурау» Анықтама: Психологияда, әлеуметтануда және тіл білімінде (стилистикада) қолданылатын ұғым. Ол бір нысанның, адамның немесе құбылыстың басқа бір нысанға, адамға немесе құбылысқа деген оң қатынасын, тартымдылығын, баурауын білдіреді.
ауыз әдебиеті Анықтама: Жазбаша емес, ауызша түрде жасалып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отыратын халық шығармашылығының жиынтығы. Ол халықтың тарихын, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, дүниетанымын, арман-тілегін, әдет-ғұрпын, мінез-құлқын көрсететін рухани қазына. Ауыз әдебиетінің туындылары авторсыз (коллективті), вариантты (тұрақты емес, өзгеріп отыратын) және белгілі бір дәстүрлерге негізделген сипатқа ие.
ауызекі қолданыс Анықтама: Тілдің күнделікті, бейресми, спонтанды және диалогтік қарым-қатынаста қолданылатын функционалдық стилі. Ол жазба тілінен ерекшеленеді және адамдардың бір-бірімен тікелей, ауызша сөйлесуіне арналған. Ауызекі тілдегі сөздер, сөз тіркестері мен грамматикалық құрылымдардың өзіндік ерекшеліктері бар.
ауызекі сөз Анықтама: Ауызекі тілде, яғни күнделікті, бейресми қарым-қатынаста жиі қолданылатын сөздер мен тіркестер. Олар жазба тілдің қатаң нормаларына бағынбайды және экспрессивті, эмоционалды, кейде жергілікті ерекшеліктерге ие болып келеді. Ауызекі сөздердің мағынасы мен қолданысы контекстке, интонацияға және сөйлеушілер арасындағы қарым-қатынасқа байланысты.
ауызекі сөйлеу стилі Этимология: латынның «stilus» (кейде «stylus» деп те жазылған) сөзінен шыққан. Бастапқыда «stilus» сөзінің бірнеше мағынасы болған: Анықтама: Тілдің күнделікті, еркін, бейресми қарым-қатынас жағдайында қолданылатын функционалдық стилі. Ол жазба тілінің ресми және қатаң нормаларынан ерекшеленіп, сөйлеушілердің тікелей, спонтанды және эмоционалды өзара әрекеттесуіне бағытталған. Ауызекі сөйлеу стилі адамдардың жеке өмірдегі, достармен, отбасымен араласқандағы табиғи сөйлеу мәнерін қамтиды.
ауызекі сөйлеу тілі Анықтама: Күнделікті өмірде, ресми емес жағдайларда қолданылатын тілдің бір түрі. Ол жазба тілден айрықша сипаттамаларымен ерекшеленеді және адамдардың бір-бірімен тікелей, ауызша қарым-қатынас жасауына арналған. Ауызекі сөйлеу тіліндегі сөздер, сөз тіркестері мен грамматикалық құрылымдардың өзіндік ерекшеліктері болады.
ауызекі тіл Анықтама: Күнделікті өмірде адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау кезінде қолданылатын, ауызша сөйлеу арқылы жүзеге асатын, ресми емес және еркін сөйлеу формасы.
ауыс мағына Анықтама: Сөздің өзінің бастапқы, тура (негізгі) мағынасынан басқа, басқа нәрсеге немесе құбылысқа ұқсастығына, функциясына немесе белгілі бір қасиеттеріне байланысты туындаған, қосымша, жанама мағынасы. Яғни, сөз өзінің бастапқы тура мағынасынан алыстап, басқа ұғымды білдіру үшін қолданылады.
аферезис Этимология: грек тілінің «aphaíresis» – «алып тастау», «шегеру» (мысалы, математикада) немесе «азайту» Анықтама: Тіл біліміндегі фонетикалық құбылыс, сөздің басындағы бір немесе бірнеше дыбыстың (әріптің) түсіп қалуын немесе жоғалып кетуін білдіреді. Бұл құбылыс сөйлеу тілінде немесе тарихи даму барысында сөздің ықшамдалуы нәтижесінде жиі орын алады.
афоризм Этимология: грек тілінің «aphorizein» –«шекараны белгілеу арқылы анықтау», «бір нәрсені басқадан бөлектеп, нақтылау» Анықтама: Қысқа, ұтымды, мағыналы және терең ойды білдіретін тұжырым. Ол әдетте бір автордың ойынан туындап, өмірлік тәжірибе, философиялық пайымдау немесе жалпылама шындықты ықшамды түрде жеткізеді.
ашық рай формасы Этимология: латынның «forma» – «пішін», «бейне» Анықтама: Қазақ тіліндегі етістіктің негізгі райларының бірі. Ол іс-әрекеттің шындыққа сай, объективті түрде болғанын, болып жатқанын немесе болатынын білдіреді. Яғни, қимылдың іске асқандығына, асып жатқандығына немесе асырылатындығына күмән жоқ, анық факт ретінде баяндалады.
б
баға Анықтама: Экономикада, қоғамдық қатынастарда және тілдік қолданыста әртүрлі мағынада қолданылатын көпқырлы ұғым. Ол заттың, қызметтің немесе идеяның құндылығын ақшалай немесе сапалық тұрғыда білдіреді.
бағалау Анықтама: Бір нәрсенің (объектінің, құбылыстың, әрекеттің, жүйенің, білімнің, т.б.) құндылығын, сапасын, маңыздылығын, тиімділігін немесе сәйкестігін белгілі бір критерийлер мен стандарттарға сәйкес анықтау процесі. Бағалаудың мақсаты — шешім қабылдауға, жетілдіруге немесе кері байланыс беруге негіз болатын объективті немесе субъективті ақпарат алу.
бағалау коннотациясы Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің, тіркестің немесе сөйлемнің тура, негізгі (денотативті) мағынасынан бөлек, оны қолданушының немесе қабылдаушының санасында туындайтын, оң немесе теріс эмоциялық, экспрессивтік, немесе идеологиялық реңкі. Бұл – сөздің бағалаушы мәні, оның жағымды немесе жағымсыз қабылдануына әсер ететін қосымша мағынасы.
бағалаушы категория Этимология: грек тілінің «katēgoria» (κατηγορία) – «айыптау», «тұжырымдау», «сипаттау» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистика мен семантикада қолданылатын ұғым. Ол тілдік бірліктердің (сөздердің, тіркестердің, сөйлемдердің, мәтіндердің) шындыққа немесе айтылып отырған нәрсеге қатысты субъективті бағаны, көзқарасты, эмоцияны білдіру қабілетін сипаттайды. Яғни, бағалаушы категория тіл арқылы әлемге немесе оның құбылыстарына қатысты оң, теріс немесе бейтарап қатынасты білдіру мүмкіндігін қамтиды.
бағалаушы субъекті (коннотациялық объект) Этимология: латынның «subjectum» – «түпкілікті жатқан», «негізінде жатқан» Анықтама: Қандай да бір құбылысқа, нысанға, іс-әрекетке немесе идеяға қатысты баға беретін, оған қатысты өз көзқарасын, пікірін немесе эмоциясын білдіретін адам немесе адамдар тобы. Яғни, бағалауды жүзеге асырушы, бағаның «авторы» болып табылатын тұлға немесе ұжым.
бағалауыш лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Сөздердің мағыналық құрамында қандай да бір құбылысқа, нысанға, адамға немесе әрекетке қатысты оң, теріс немесе эмоционалды-экспрессивтік бағаны білдіретін сөздер жиынтығы. Бұл лексика белгілі бір ұғымды атап қана қоймай, оған сөйлеушінің немесе жазушының көзқарасын, қарым-қатынасын, эмоциясын білдіреді.
бағалауыш мағына Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің негізгі, тура (денотативті) мағынасынан бөлек, оның эмоционалдық, экспрессивтік және субъективті реңкін білдіретін қосымша мағынасы. Ол бір нысанға немесе құбылысқа қатысты сөйлеушінің оң, теріс немесе бейтарап көзқарасын білдіреді. Бағалауыш мағына әрдайым бағалаушы субъектімен (баға берушімен) және мәдени, әлеуметтік құндылықтармен тығыз байланысты болады.
бағалауыштық Анықтама: Тілдің, мәтіннің немесе сөйлеудің белгілі бір құбылысқа, нысанға, адамға, әрекетке немесе идеяға қатысты субъективті көзқарасты, эмоцияны, мақұлдауды немесе айыптауды білдіру қабілеті. Сөздер мен тілдік құрылымдар арқылы шындыққа қатысты оң, теріс немесе бейтарап позицияны білдіру мүмкіндігі.
бағалауыштық категориялар Этимология: грек тілінің «kategoria» (κατηγορία) – «айыптау», «тұжырымдау», «мәлімдеу» Анықтама: Тілдегі объективті шындыққа қатысты сөйлеушінің немесе жазушының субъективті көзқарасын, эмоционалдық күйін, мақұлдауын, айыптауын немесе бейтарап қатынасын білдіруге арналған мағыналық топтар. Олар сөздер мен тілдік құрылымдардың тек ақпарат берумен шектелмей, сонымен қатар бағалаушы мән беру қабілетін көрсетеді.
бағалауыштық компоненттер Этимология: латынның «Componere» –«біріктіру», «құрастыру», «жинақтау» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің) мағыналық құрылымында кездесетін және олардың объектіге, құбылысқа немесе жағдайға қатысты субъективті бағаны, көзқарасты немесе эмоцияны білдіруіне мүмкіндік беретін элементтер. Яғни, сөздің негізгі (денотативті) мағынасына қосымша, оған оң, теріс немесе эмоционалды-экспрессивтік реңк беретін «бөлшектер».
бағалауыштық лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Сөздің мағыналық құрамында қандай да бір құбылысқа, нысанға, адамға немесе әрекетке қатысты оң, теріс немесе эмоционалды-экспрессивтік бағаны білдіретін сөздер жиынтығы. Яғни, сөздер белгілі бір ұғымды атап қана қоймай, оған сөйлеушінің немесе жазушының көзқарасын, қарым-қатынасын және эмоциясын білдіреді.
бағалауыштық мағына Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің тура, негізгі (денотативті) мағынасынан бөлек, оның эмоционалдық, экспрессивтік және субъективті реңкін білдіретін қосымша мағынасы. Ол бір нысанға немесе құбылысқа қатысты сөйлеушінің оң, теріс немесе бейтарап көзқарасын білдіреді. Бағалауыш мағына әрдайым бағалаушы субъектімен (баға берушімен) және мәдени, әлеуметтік құндылықтармен тығыз байланысты болады.
балағат сөздер Анықтама: Қоғамда әдепсіз, дөрекі, ренжітуші немесе қорлаушы ретінде қабылданған, этикалық нормаларға қайшы келетін, әдетте ауызекі сөйлеуде және бейресми жағдайларда қолданылатын тілдік бірліктер. Олардың басты мақсаты – эмоцияны (ашу, реніш, таңданыс, тіпті қуаныш) білдіру немесе тыңдаушыға негативті әсер ету.
батырлар жыры Анықтама: Қазақ ауыз әдебиетінің ең көне де, мол әрі құнды жанрларының бірі. Бұл жырлар қазақ халқының басынан кешкен тарихи оқиғалардың, сыртқы жауларға қарсы жүргізген күресінің, ел бірлігі мен тәуелсіздігі үшін жан қиярлық ерліктерінің поэтикалық көрінісі болып табылады.
баяндауыштар Анықтама: Сөйлемнің басты мүшелерінің бірі, бастауыштың іс-әрекетін, қимылын, қасиетін, жай-күйін, кім немесе не екенін білдіретін тұжырымды сөйлем мүшесі. Баяндауыш, негізінен, етістіктен немесе атаулы сөздерден (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік) болып келеді. Ол сөйлемдегі ойды аяқтап, тиянақты мағына береді.
бейвербалды әсер Этимология: латынның «verbalis» – «сөзге қатысты», «ауызша» Анықтама: Сөзді қолданбай-ақ адамдардың қарым-қатынасында (коммуникациясында) туындайтын әсер. Ол сөйлеушінің айтқан сөздерінен бөлек, оның дене қозғалысы, мимикасы, ым-ишарасы, дауыс ырғағы, киім киісі, кеңістікті пайдалануы сияқты факторлар арқылы қабылдаушыға жеткізілетін хабарламалар мен эмоциялардың жиынтығы. Бейвербалды әсер коммуникацияның 70-90%-ға жуығын құрайды деп есептеледі, яғни адамдар бір-бірін түсінуде сөзден гөрі бейвербалды белгілерге көбірек сүйенеді.
бейнелегіш құралдар Анықтама: Тілді әсерлі, көркем, образды ету үшін қолданылатын тілдік тәсілдер мен амалдардың жиынтығы. Олар сөздің тура мағынасынан ауытқып, оған қосымша реңк, эмоция немесе баға беру арқылы айтылмақ ойды тереңдетіп, тыңдаушы немесе оқырманға эстетикалық әсер етеді. Көбінесе көркем әдебиетте, публицистикада және шешендік өнерде қолданылады.
бейнелер Анықтама: Тілдегі және өнердегі ерекше мағыналық және көркемдік құрал. Олар тек заттың немесе құбылыстың сыртқы пішінін көрсетіп қана қоймай, оның ішкі мәнін, сипатын, сондай-ақ оған қатысты эмоцияны, бағаны және автордың көзқарасын беру үшін қолданылады. Бейнелер әдетте ойша көз алдына елестетуге болатын нәрселерді, сезімдерді немесе абстрактілі ұғымдарды нақты, айқын етіп жеткізеді.
бейнелеу құралдары Анықтама: Тілді көркемдеп, әсерлі етіп, айтылмақ ойды тереңдетуге арналған ерекше тәсілдер мен амалдар. Олар сөздің тура мағынасынан ауытқып, оған қосымша реңк, эмоция немесе баға беру арқылы оқырманның немесе тыңдаушының сезіміне, қиялына әсер етеді. Бейнелеу құралдары әсіресе көркем әдебиетте, публицистикада және шешендік өнерде кеңінен қолданылады.
бейнелеуіш стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдік құралдарды (сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді) қолданудағы ерекше тәсіл, ол ақпаратты тек тура мағынада жеткізіп қана қоймай, оған эмоционалдық, көркемдік, образдылық және экспрессивтік реңк беруге бағытталған. Бұл стильде сөйлеуші немесе жазушы айтылмақ ойдың мазмұнын тереңдету үшін, оқырманның немесе тыңдаушының сезіміне әсер ету үшін, сондай-ақ мәтіннің эстетикалық құндылығын арттыру үшін бейнелеу құралдарын (троптар мен стильдік фигураларды) кеңінен пайдаланады.
бейнелеуіштік Анықтама: Тілдік құралдардың (сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің) ақпаратты тек тура мағынада жеткізіп қана қоймай, оған қосымша көркемдік, эмоциялық, образдылық немесе экспрессивтік реңк беру қасиеті. Бұл тілдің объективті шындықты бейнелеу кезінде субъективті қарым-қатынасты, бағаны және сезімді жеткізу мүмкіндігі.
бейнелеуіштік-атауыштық мағына Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің бейнелеуіштік қасиеті мен атауыштық (тура, денотативті) мағынасының бірлігі. Яғни, сөз тек бір затты не құбылысты атап қана қоймай, сонымен бірге оның айрықша қасиетін, сипатын көркемдеп, образды түрде суреттейді. Бұл екі функция – атау (номинация) және бейнелеу (образ жасау) – бір мезгілде іске асады.
бейнелі сөздер Анықтама: Сөздің тура, негізгі мағынасынан ауытқып, оған қосымша көркемдік, эмоционалдық, экспрессивтік немесе образдылық реңк беретін сөздер мен сөз тіркестері. Олар айтылмақ ойды жандандырып, оқырманның немесе тыңдаушының қиялына, сезіміне әсер ету үшін қолданылады. Бейнелі сөздерді қолдану арқылы ақпарат тек беріліп қана қоймай, оның мәні тереңдеп, әсер ету күші артады.
бейнелі фразеологизмдер Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» Анықтама: Тілде тұрақталған, мағынасы оның құрамындағы сөздердің жеке мағыналарының қосындысынан шықпайтын, әрі көркемдік, эмоциялық және экспрессивтік реңкке ие тұрақты сөз тіркестері. Олардың мағынасы көбінесе ауыспалы, астарлы болып келеді, сондықтан оларды сөзбе-сөз аударғанда немесе түсінгенде қателіктерге жол берілуі мүмкін. Бейнелі фразеологизмдер тілдің байлығын, оның образдылық қабілетін көрсетеді.
бейнелілік Анықтама: Тілдің объективті шындықты бейнелеу кезінде субъективті қарым-қатынасты, эмоцияны, бағаны және сезімді жеткізу қабілеті, сондай-ақ сөздер мен сөз тіркестерінің көркем, әсерлі, образды мағынаға ие болуы. Ол ақпаратты тек тура мағынада жеткізіп қана қоймай, оқырманның немесе тыңдаушының қиялына, сезіміне әсер ету арқылы ойды тереңдетеді.
бейнелілік категориялары Этимология: грек тілінің «katēgoria» (κατηγορία) – «айыптау», «тұжырымдау», «сипаттау» Анықтама: Тілдің объективті шындықты бейнелеу кезінде субъективті қарым-қатынасты, эмоцияны, бағаны және сезімді жеткізу қасиетін көрсететін, сондай-ақ сөздер мен тілдік құрылымдардың көркем, әсерлі, образды мағынаға ие болуын қамтамасыз ететін ішкі мағыналық топтар. Олар бейнеліліктің әртүрлі аспектілерін жүйелейді және тілдің экспрессивтік мүмкіндіктерін тереңірек түсінуге көмектеседі.
бейтарап мағына Анықтама: Ешқандай эмоционалдық, экспрессивтік немесе бағалауыш реңкке ие емес, тек объективті шындықты, заттың, құбылыстың, іс-әрекеттің немесе қасиеттің тура атауын (денотатын) білдіретін сөздер. Олар сөйлеушінің субъективті көзқарасын білдірмейді, сондықтан әртүрлі стильдерде, әсіресе ресми, ғылыми және іскерлік стильдерде кеңінен қолданылады.
бейтарап лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілде ешқандай стильдік, эмоционалдық немесе экспрессивтік бояуы жоқ, тек объективті шындықтың атауын білдіретін сөздер жиынтығы. Олар ешбір функционалдық стильге немесе сөйлеу жағдайына қатысты белгілі бір реңкке ие емес, сондықтан тілдің негізгі, жалпы қолданыстағы қорын құрайды.
беневоленция Этимология: латынның «bene» – «жақсы» және «volens» – «тілеу» Анықтама: Жақсылық тілеу, ізгі ниет, қайырымдылық және басқалардың әл-ауқатын арттыруға деген ұмтылысты білдіретін ұғым. Бұл адамның өзгелерге зиян келтірмей, керісінше, оларға көмектесуге, қолдау көрсетуге және жақсылық жасауға деген ішкі ниетін, мейірімділік пен жанашырлықты қамтиды.
бояулы Анықтама: Қазақ тілінде бірнеше мағынада қолданылады, бірақ олардың бәрінде айқындық, әсерлілік, көркемдік немесе эмоциялық реңк деген ортақ сипат бар. Бұл сөз заттың не құбылыстың сыртқы сипатын немесе ішкі мазмұнын ерекшелеп, оған қосымша мән береді.
бунақ Анықтама: Қазақ тіліндегі әдебиеттану термині, ол өлеңнің немесе жырдың мағыналық және ырғақтық жағынан бір бүтін болып келетін жолдар тобын білдіреді. Бунақ өлең құрылысының негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Ол әдетте бірнеше өлең жолынан тұрады және белгілі бір ұйқас, буын саны немесе ойдың толықтығы арқылы ажыратылады
буын Анықтама: Сөздегі бір немесе бірнеше дыбыстың (дауысты және дауыссыз) бірігіп, бір тыныспен айтылуы. Әрбір буында міндетті түрде бір ғана дауысты дыбыс болады. Дауысты дыбыс буынның өзегі (ядросы) болып табылады, ал дауыссыз дыбыстар оның шеткі бөліктерін құрайды.
буындық қайталау Анықтама: Сөз ішінде немесе сөздер тізбегінде бірдей немесе ұқсас буындардың қайталануы. Бұл құбылыс тілге, әсіресе көркем әдебиет пен ауызекі сөйлеуге ырғақ, әуезділік, әсерлілік беру үшін қолданылады. Ол кейде мағыналық күшейту, кейде тек фонетикалық сұлулық үшін қызмет етеді.
бұйрықты сөйлемдер Анықтама: Адамға іс-әрекет жасауға немесе оны тоқтатуға бұйрық, өтініш, кеңес, тілек, нұсқау, тыйым, шақыру сияқты мағыналарды білдіретін сөйлем түрі. Бұйрықты сөйлемдердің басты мақсаты – тыңдаушыға немесе оқырманға белгілі бір әсер ету, оны белгілі бір әрекетке итермелеу.
біріккен сөздер Анықтама: Екі немесе одан да көп дербес мағыналы түбір сөздің мағыналық және тұлғалық жағынан бір бүтін болып бірігіп, бір ұғымды білдіретін күрделі сөз түрі. Біріккен сөздердің құрамындағы сөздер жеке тұрғанда да өзіндік мағынаға ие болады, бірақ олар біріккенде жаңа, тұтас бір мағынаны білдіреді және бір сұраққа жауап береді.
бірліктер Анықтама: Тілдік жүйенің әртүрлі деңгейлеріндегі ең кіші, мағыналы немесе функциялық элементтер. Олар тілдің құрылымын, жұмыс істеу қағидаларын және адамдардың қарым-қатынас жасау әдістерін зерттеу үшін қолданылады. Әрбір бірлік өз деңгейінде өзіндік ерекшеліктерге ие және келесі жоғары деңгейдегі бірліктерді құрайды.
в
варваризмдер Этимология: грек тілінің «barbaros» (βάρβαρος) –«түсініксіз сөйлейтін», «мылқау» Анықтама: Бір тілдің сөйлеу немесе жазу нормаларына сай келмейтін, сол тілге тән емес, басқа тілден енген және толықтай сіңісіп кетпеген сөздер, тіркестер немесе грамматикалық құрылымдар. Олар көбінесе қажетсіз, тілдің тазалығын бұзатын элементтер ретінде қарастырылады, бірақ кейде белгілі бір стильдік мақсатта қолданылуы да мүмкін.
варианттылық Этимология: латынның «variare» – «өзгерту», «әр түрлі ету», «ауыстыру» Анықтама: Тілдік жүйенің әртүрлі деңгейлерінде (дыбыстық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік) бір мағынаны немесе қызметті білдіретін, бірақ формасы әртүрлі болатын бірліктердің қатар өмір сүруі. Бұл құбылыс тілдің дамуын, икемділігін және оның әртүрлі қарым-қатынас жағдайларына бейімделу қабілетін көрсетеді.
вербалдану Этимология: латынның «verbalis» – «сөзге қатысты», «ауызша» Анықтама: Ойды, идеяны, сезімді, қабылдауды немесе басқа да ақпаратты тілдік формаға, яғни сөздерге, сөйлемдерге айналдыру процесі.
вербалды экспрессия Этимология: латынның «verbalis» – «сөзге қатысты», «ауызша» Анықтама: Адамның өз ойын, сезімін, эмоциясын, көңіл-күйін, пікірін немесе ниетін тілдік құралдар арқылы, яғни сөзбен жеткізу процесі немесе қабілеті. Бұл тек сөздерді қолдану ғана емес, сонымен бірге оларды қалай таңдау, қалай құрастыру және қалай айту арқылы мағынаға эмоционалдық және экспрессивтік реңк беруді де қамтиды.
вервалды эксприссивтік стилистика Этимология: латынның «verbalis» – «сөзге қатысты», «ауызша» Анықтама: Тіл білімінің бір саласы, ол тілдік құралдардың эмоциялық, бағалауыш және көркемдік реңктерді жеткізудегі қызметін зерттейді.
г
геминация Этимология: латынның «geminare» – «қосарлау», «еселеу» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе фонетикада, бір дыбыстың (көбіне дауыссыз дыбыстың) ұзарып, екі еселеніп айтылуы немесе жазылуы. Бұл құбылыс дыбыстың ұзақтығын арттырады және кейбір тілдерде сөздің мағынасын немесе грамматикалық формасын өзгертуге әсер етуі мүмкін. Геминацияның қазақ тіліндегі аналогы – дыбыс қабаттасуы немесе қосарлану.
гендерлік лингвистика Этимология: латынның «genus» – «түр», «тек», «тегі», «шығу тегі», «ру» Анықтама: Тіл білімінің салыстырмалы түрде жас, бірақ қарқынды дамып келе жатқан саласы. Ол әйел мен ер адамның тілдік қолданыс ерекшеліктерін, сөйлеу мінез-құлықтарындағы айырмашылықтарды, сондай-ақ тілдегі гендерлік бейнелердің (таптаурындардың, стереотиптердің) көрінісін зерттейді. Бұл бағыт тілді тек грамматикалық жүйе ретінде ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы гендерлік қатынастарды бейнелейтін және қалыптастыратын құрал ретінде қарастырады.
гендиадис Этимология: грек тілінің «hendiadys» (ἓν διὰ δυοῖν) – «екі арқылы біреу» Анықтама: Стилистикалық фигура, яғни сөйлеудің әсерлілігін арттыруға арналған көркемдегіш құрал. Ол бір күрделі ұғымды немесе идеяны екі бірдей жалғаулықты, немесе одағайсыз (asindeton) байланысқан, жиі «және» жалғаулығы арқылы қосылған» екі зат есім арқылы жеткізуді білдіреді. Көбіне, бұл екі зат есімнің бірі сын есімнің қызметін атқарып, біріншісін толықтырып немесе оның сипатын айқындап тұрады
герменевтика Этимология: грек тілінің «hermeneutike» (ἑρμηνευτική) –«түсіндіру», «аударма жасау», «түсіндіріп беру» Анықтама: Мәтіндерді, айтылған сөздерді, өнер туындыларын, мәдени құбылыстарды және басқа да адамдық іс-әрекеттердің мағынасын түсіндіру, түсіну және интерпретациялау теориясы мен әдістемесі. Бастапқыда діни мәтіндерді (әсіресе Библияны) түсіндіруден шыққан бұл ұғым, кейіннен философия, әдебиеттану, тарих, әлеуметтану және заң салаларында кеңінен қолданылатын әмбебап әдіснамаға айналды.
герменевтикалық талдау Этимология: грек тілінің «hermeneutike» (ἑρμηνευτική) –«түсіндіру», «аударма жасау», «түсіндіріп беру» Анықтама: Мәтіндердің (жазбаша, ауызша), өнер туындыларының, мәдени құбылыстардың немесе кез келген адамдық іс-әрекеттердің терең мағынасын, астарын, ниетін және контекстік байланыстарын ашуға бағытталған зерттеу әдісі. Ол қарапайым түсінуден асып, объектінің құрылымы мен қызметіне, оның пайда болған ортасына және оны қабылдаушының рөліне терең үңілуді талап етеді.
гетерогенді құбылыс Этимология: грек тілінің «heteros» (ἕτερος) — «басқа», «өзге», «әртүрлі» және «genos» (γένος) – «түр», «тек», «шығу тегі» Анықтама: Бір текті емес, әртекті, әртүрлі компоненттерден немесе элементтерден тұратын, бірақ бір бүтіннің бөлігі ретінде қарастырылатын құбылыс. Ол біртекті (гомогенді) құбылысқа қарама-қайшы. Гомогенді құбылыста барлық бөліктер бірдей қасиеттерге немесе құрылымға ие болса, гетерогенді құбылыста әр бөлік өзіндік ерекшеліктерге ие болады.
гипаллаг Этимология: грек тілінің «hypo» (ὑπό) – «астында», «төменде» және «allage» (ἀλλαγή) – «ауыстыру», «өзгеру» Анықтама: Стилистикалық фигура, яғни көркемдегіш құрал. Ол белгілі бір сөздің (көбінесе сын есімнің) өзі анықтайтын зат есімге емес, мағынасы жағынан басқа бір зат есімге қатысты қолданылуын білдіреді. Басқаша айтқанда, ол – сипаттаманың немесе қасиеттің логикалық тұрғыдан тиесілі емес сөзге ауыстырылуы.
гипербола Этимология: грек тілінің «hyper» (ὑπέρ) – «жоғары», «астам», «артық» және «bole» (βολή) –«лақтыру», «тастау» Анықтама: Стилистикалық фигура, яғни көркемдегіш құрал. Белгілі бір заттың, құбылыстың немесе қасиеттің мөлшерін, күшін немесе маңыздылығын әдейі асырып көрсету арқылы ойды әсерлі, бейнелі түрде жеткізуді білдіреді. Гипербола сөйлеуге немесе жазуға эмоциялық реңк, әсерлілік немесе кейде юморлық сипат береді.
гносеология Этимология: грек тілінің gnosis – «білім, таным» және logos – «ілім» Анықтама: Философияның адамның таным процесін, білімнің табиғатын, шығу тегін, құрылымын, мүмкіндіктері мен шектеулерін зерттейтін саласы.
градация Этимология: латынның «gradatio» –«саты», «қадам», «дәреже» Анықтама: Стилистикалық фигура, яғни көркемдегіш құрал. Ол белгілі бір ойды, сезімді, әрекетті немесе сипаттаманы сатылай, біртіндеп күшейту немесе әлсірету арқылы жеткізуді білдіреді.
грамматика Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Тіл білімінің іргелі саласы, ол тілдің құрылымын, оның ішкі заңдылықтарын, сөздердің өзгеру тәсілдерін және олардың сөйлемде бірігу ережелерін зерттейді.
грамматикалық анализдеу Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің) грамматикалық құрылымын, олардың грамматикалық мағыналарын және бір-бірімен байланысу тәсілдерін анықтау процесі. Бұл талдау тілдің ішкі заңдылықтарын, оның жүйелілігін және ойды қалай жеткізетінін түсіну үшін қажет.
грамматикалық деңгей Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Тілдің бірліктері мен құрылымдарының иерархиялық жүйесіндегі белгілі бір сатысы. Тіл білімінде тіл әдетте бірнеше деңгейге бөлініп қарастырылады, және әр деңгейдің өзіне тән зерттеу объектісі мен бірліктері болады. Грамматикалық деңгей тілдің ең маңызды деңгейлерінің бірі болып табылады, ол сөздердің қалай құрылатынын және олардың сөйлемдерге қалай бірігетінін реттейді.
грамматикалық жүйе Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Тілдің грамматикалық деңгейін құрайтын өзара байланысты және өзара әрекеттесетін бірліктер мен ережелердің тұтас жиынтығы. Ол тілдік элементтердің (дыбыстар, морфемалар, сөздер) қалай ұйымдастырылатынын, қалай өзгертілетінін және қалай бірігіп, мағыналы сөз тіркестері мен сөйлемдерді құрайтынын реттейтін заңдылықтар мен қағидалардың жиынтығын білдіреді.
грамматикалық категория Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Тілдегі сөздердің, сөз тіркестерінің немесе сөйлемдердің грамматикалық мағыналарын білдіретін өзара байланысты грамматикалық формалар жүйесі. Ол сөздің немесе тілдік бірліктің мағыналық жағынан қалай өзгеріп, түрленетінін және оның басқа тілдік бірліктермен қалай байланысатынын көрсетеді.
грамматикалық мағына Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, морфеманың, сөз тіркесінің, сөйлемнің) оның лексикалық мағынасынан бөлек, тілдің жүйесіндегі орны мен грамматикалық қасиеттерін білдіретін дерексіз (абстрактілі) және жалпылама мағынасы.
грамматикалық норма Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Белгілі бір тілдік қауымдастықта грамматикалық құралдарды (морфологиялық формалар мен синтаксистік конструкцияларды) қолданудың жалпыға бірдей қабылданған, тұрақты және міндетті ережелері мен үлгілерінің жиынтығы. Тілдің дұрыс, мағыналы және түсінікті болуын қамтамасыз етеді. Грамматикалық нормалар тілдің ішкі жүйелілігін сақтайды және оны әртүрлі «тілдік бұрмалаулардан» қорғайды.
грамматикалық форма Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің белгілі бір грамматикалық мағынаны білдіретін сыртқы, дыбыстық немесе жазбаша көрінісі.
графикалық метафора Этимология: грек тілінің «grammatike tekhne» (γραμματικὴ τέχνη) – «жазу өнері», «әріптер туралы ілім» Анықтама: Визуалды элементтер (суреттер, иконалар, диаграммалар, анимациялар, дизайн элементтері) арқылы дерексіз (абстрактілі) немесе күрделі ұғымды, идеяны немесе функцияны бейнелі түрде жеткізу тәсілі. Ол тілдік метафора сияқты, бір объектінің қасиеттерін немесе функцияларын басқа, неғұрлым таныс немесе интуитивті түсінікті объектіге ауыстыру арқылы мағына береді. Мақсаты – ақпаратты оңай қабылдауға, есте сақтауға және түсінуге көмектесу.
гротеск Этимология: италияның «grottesco» – «үңгірге тән» Анықтама: Әдебиетте, өнерде және театр сахнасында қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол шындықты тым асырып, бұрмалап, әдейі ұсқынсыз, қорқынышты, күлкілі немесе қисынсыз етіп бейнелеу арқылы ерекше әсер тудырады. Гротеск үйлеспейтін, сәйкес келмейтін элементтерді біріктіріп, олардың арасындағы қарама-қайшылықтан әсерлілік тудырады.
д
дара стиль категориясы Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Бір адамның, яғни белгілі бір жазушының, ақынның, публицистің, ғалымның немесе тіпті күнделікті сөйлеушінің тілдік құралдарды таңдау, қолдану және оларды өзіне тән ерекше тәсілмен ұйымдастыру жүйесі. Бұл стильдік категория тілдің функционалдық стильдерінен (ғылыми, көркем, публицистикалық, ресми-іскери, ауызекі сөйлеу стильдері) айрықша тұрады, себебі ол белгілі бір қызмет аясына емес, жеке тұлғаның тілдік қолтаңбасына қатысты.
дауыс ырғағы Анықтама: Сөйлеудің музыкалық-әуендік құрылымы, яғни сөйлеген кездегі дауыстың жоғарылауы мен төмендеуі, қарқындылығы (сөз жылдамдығы), кідірістер (паузалар), тембр (дауыс бояуы) сияқты элементтердің жиынтығы. Интонация сөйлемге грамматикалық мағына, эмоциялық реңк береді және сөйлеушінің көзқарасын білдіреді.
дауыссыз дыбыстар Анықтама: Сөйлеу мүшелерінің (тіл, ерін, тіс, таңдай) ауа ағынына толық немесе жартылай кедергі жасауы арқылы жасалатын дыбыстар. Дауысты дыбыстардан айырмашылығы, дауыссыз дыбыстарды айтқанда өкпеден шыққан ауа жолында кедергіге ұшырайды, соның салдарынан шуыл пайда болады немесе дауысқа шуыл қосылады.
дәстүрлі фразеологизмдер Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) – «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» Анықтама: Тілде ұзақ уақыт бойы қолданылып, мағынасы толығымен қалыптасып, тұрақталған және бұрынғы бірегей компоненттерінің лексикалық мағыналарынан туындайтын тіркестер. Олардың мағынасы жеке сөздерінің мағынасынан тікелей шықпайды, яғни бүтін тіркестің мағынасы оның құрамдас бөліктерінің мағыналарының қосындысы емес. Дәстүрлі фразеологизмдер халықтың тарихын, мәдениетін, тұрмыс-салтын, дүниетанымын бойына сіңірген тілдік қазына болып табылады.
деконструкция Этимология: француз тілінің «dé-» – «жою», «бөлшектеу», «кері әрекет» және «construction» – «құрылым», «салу», «құрастыру» Анықтама: Негізінен философияда, әдебиет теориясында және сыни талдауда қолданылатын күрделі әдіс немесе ойлау тәсілі. Мәтіннің (әдеби шығарма, философиялық трактат, тіпті қоғамдық құрылымдар мен идеялар) ішіндегі қайшылықтарды, логикалық сәйкессіздіктерді, қарама-қайшылықтарды және жасырын болжамдарды ашуға бағытталған. Деконструкцияның негізгі идеясы – кез келген мәтіннің немесе жүйенің тұрақты, біртұтас және бір мағыналы емес екендігін көрсету.
демеуліктер Анықтама: Тілде сөзге немесе сөйлемге қосымша мағыналық, эмоционалдық немесе экспрессивтік реңк беретін, бірақ жеке лексикалық мағынасы жоқ және дербес сөйлем мүшесі бола алмайтын көмекші сөздер. Олар сөздің мағынасын күшейту, әлсірету, нақтылау, сұрақ қою немесе күмән білдіру сияқты қызметтер атқарады.
деннотативті мағына Этимология: латынның «de-» – «төмен», «астында», «толық» және латынның «notare» – «белгілеу», «көрсету», «таңбалау» Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің тура, негізгі, объективті және сөздік мағынасы. Басқаша айтқанда, ол сөздің қандай нақты затты, құбылысты, іс-әрекетті немесе қасиетті білдіретінін көрсетеді. Бұл мағына кез келген эмоционалдық, ассоциативтік немесе мәдени реңктерден тыс, нейтрал және әмбебап болып табылады. Ол әдетте сөздіктердегі бірінші, негізгі анықтама ретінде беріледі.
деннотация Этимология: латынның «de-» – «төмен», «астында», «толық» және латынның «notare» – «белгілеу», «көрсету», «таңбалау» Анықтама: Сөздің, тіркестің немесе кез келген тілдік белгінің тура, негізгі, объективті және сөздік мағынасы. Ол белгінің (сөздің) реалды әлемдегі қандай затқа, құбылысқа, қасиетке немесе идеяға сәйкес келетінін білдіреді.
денотативті элементтер Этимология: латынның «de-» – «төмен», «астында», «толық» және латынның «notare» – «белгілеу», «көрсету», «таңбалау» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер) тура, негізгі, объективті және сөздік мағынасын құрайтын компоненттері. Бұл элементтер белгінің (тілдік бірліктің) нақты нені білдіретінін, яғни оның денотатпен (реалды әлемдегі объект, құбылыс немесе ұғым) тікелей байланысын анықтайды. Денотативті элементтер кез келген эмоционалдық, ассоциативтік немесе мәдени реңктерден тыс, бейтарап және функционалдық сипатқа ие.
денотаттық компоненттер Этимология: латынның «de-» – «төмен», «астында», «толық» және латынның «notare» – «белгілеу», «көрсету», «таңбалау» Анықтама: Сөздің денотативті мағынасын құрайтын ең кіші, мағыналық бөліктер. Басқаша айтқанда, олар сөздің тура, объективті және негізгі мағынасын анықтайтын, оның реалды әлемдегі затқа, құбылысқа немесе ұғымға тікелей сәйкестігін көрсететін ерекшеліктер мен қасиеттер.
денотаттық мағына Этимология: латынның «de-» – «төмен», «астында», «толық» және латынның «notare» – «белгілеу», «көрсету», «таңбалау» Анықтама: Сөздің немесе кез келген тілдік бірліктің тура, негізгі, объективті және сөздік мағынасы. Бұл мағына сөздің қандай нақты затты, құбылысты, іс-әрекетті немесе қасиетті білдіретінін көрсетеді. Ол кез келген эмоционалдық, ассоциативтік немесе мәдени реңктерден таза, нейтрал және әмбебап болып табылады.
дерексіз есімдер Анықтама: Көзге көрінбейтін, қолмен ұстауға болмайтын, иісін сезуге немесе дәмін татуға келмейтін, яғни бес сезім мүшесі арқылы қабылдауға болмайтын ұғымдарды, идеяларды, қасиеттерді, күйлерді, сезімдерді немесе процестерді білдіретін зат есімдер. Олар нақты есімдерге (concrete nouns) қарама-қарсы қойылады.
дерексіз мағына Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің физикалық, нақты объектілерге емес, керісінше, ұғымдарға, идеяларға, қасиеттерге, күйлерге, сезімдерге немесе процестерге қатысты мағынасы. Ол бес сезім мүшесі (көру, есту, иіскеу, сезу, дәм тату) арқылы тікелей қабылдауға болмайтын, ойлау арқылы ғана түсінілетін ұғымдарды білдіреді. Дерексіз мағына нақты мағынаға (concrete meaning) қарама-қарсы қойылады.
деэзис (ант беру) Этимология: грек тілінің «deixis» (δεῖξις) – «көрсету», «нұсқау», «сілтеу» Анықтама: Тілдегі сөздер мен тіркестердің контекстке, яғни сөйлеу жағдайына, уақытқа, орынға және қатысушыларға қарай мағынасын өзгерту қабілеті. Деэзистік элементтер сөйлеушінің көзқарасынан, оның «осы жерде» және «қазіргі» сәтінен шындыққа қатысты мәлімет береді.
диалект сөздер Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «арасында» және грек тілінің «legein» (λέγειν) –«сөйлеу», «айту» Анықтама: Жалпы халықтық тілде сирек қолданылатын немесе мүлде кездеспейтін, тек белгілі бір аймақта немесе елді мекендегі тұрғындардың сөйлеуінде ғана қолданылатын және сол аймаққа тән ерекшелігі бар сөздер.
диалектизмдер Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «арасында» және грек тілінің «legein» (λέγειν) –«сөйлеу», «айту» Анықтама: Жалпыхалықтық әдеби тілде сирек қолданылатын немесе мүлде кездеспейтін, тек белгілі бір аймақта немесе жергілікті тұрғындардың сөйлеуінде ғана қолданылатын тілдік ерекшеліктер. Олар аймақтық диалектілерге тән белгілерді көрсетеді және әдеби тіл нормаларынан ауытқиды. Диалектизмдер тілдің байлығын, оның тарихи даму жолын және мәдени алуандығын көрсететін құнды деректер болып табылады.
диалектілік коннотациялар Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «арасында» және грек тілінің «legein» (λέγειν) –«сөйлеу», «айту» Анықтама: Белгілі бір диалект сөзге немесе тіркеске оның денотативті (тура) мағынасынан басқа берілетін қосымша эмоционалдық, бағалаушы, мәдени немесе стильдік реңктер. Бұл реңктер сөздің қолданылатын аймағына, жергілікті мәдениетке, салт-дәстүрге немесе әлеуметтік контекстке байланысты туындайды.
диалектілік лексика Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «арасында» және грек тілінің «legein» (λέγειν) –«сөйлеу», «айту» Анықтама: Жалпыхалықтық әдеби тілдің сөздік қорында кездеспейтін немесе оған тән емес, тек белгілі бір аймақтың немесе жергілікті тұрғындардың сөйлеуінде ғана қолданылатын сөздер жиынтығы. Бұл сөздер сол аймақтың ерекшелігін, мәдениетін және тарихын көрсетеді. Диалектілік лексика – тілдің лексикалық байлығының ажырамас бөлігі, ол тілдің тарихи даму жолдарын зерттеуде құнды дерек көзі болып табылады.
диалектілік элементтер Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «арасында» және грек тілінің «legein» (λέγειν) –«сөйлеу», «айту» Анықтама: Жалпыхалықтық әдеби тілдің нормаларынан ауытқитын, тек белгілі бір аймақтағы немесе жергілікті тұрғындардың сөйлеуінде ғана кездесетін тілдік ерекшеліктер. Олар тілдің барлық деңгейлерінде (дыбыстық, лексикалық, грамматикалық, семантикалық) көрініс табады және сол аймақтың мәдени, тарихи, географиялық ерекшеліктерімен тығыз байланысты.
диалог Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «арасында» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «сөйлеу», «ой», «мағына» Анықтама: Кем дегенде екі немесе одан да көп адамның арасындағы тілдік қарым-қатынас формасы. Ол сөйлеушілердің (коммуниканттардың) кезекпе-кезек сөйлесуі, пікір алмасуы, ақпарат беруі немесе алуы арқылы жүзеге асады. Диалог ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін.
диалогизм Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «арасында» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «сөйлеу», «ой», «мағына» Анықтама: Тілдік және мәдени құбылыс, ол кез келген мәтіннің, сөйлеудің немесе ойдың әрқашан басқа дауыстармен, пікірлермен және мәтіндермен өзара байланыста, қарым-қатынаста болатынын білдіреді.
диалогтық қарым-қатынас Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «арасында» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «сөйлеу», «ой», «мағына» Анықтама: Екі немесе одан да көп қатысушының арасындағы өзара белсенді, тең құқылы және түсіністікке негізделген пікір алмасу процесі. Ол тек ақпарат беру немесе алу ғана емес, сонымен қатар қатысушылардың бір-бірін тыңдауы, түсінуге ұмтылуы, пікірлерін құрметтеуі және ортақ мағынаны қалыптастыруға бағытталуы арқылы сипатталады.
диасирм Этимология: грек тілінің «dia-» (διά) – «арқылы», «үстінен» және грек тілінің «syrmos» (συρμός) – «сүйреу», «тасу», «жұлып алу» Анықтама: Риторикалық фигура, яғни сөйлеудің әсерлілігін арттыруға арналған тәсіл. Ол бір нәрсені басқа бір нәрсемен салыстыру арқылы мазақ ету, кемсіту, бағасын төмендету мақсатында қолданылады. Диасирм - бұл кемсітудің, мазақтың өткір түрі, онда объектінің кемшілігі немесе күлкілі жағы шектен тыс асыра сілтеу арқылы, басқа бір төмен немесе ұсқынсыз нәрсемен теңестіру арқылы көрсетіледі.
диахронды талдау Этимология: грек тілінің «dia» – «арқылы», «бойынша» және грек тілінің «chronos» – «уақыт» Анықтама: Белгілі бір құбылыстың немесе жүйенің тарихи дамуын, уақыт барысындағы өзгерістерін және эволюциясын зерттеуді білдіретін әдістемелік тәсіл. Ол бір сәттегі жағдайға емес, уақыттың ұзақ кезеңіндегі өзгерістер динамикасына баса назар аударады.
диереза Этимология: грек тілінің «diaíresis» – «бөлу», «ажырату» Анықтама: Бірнеше мағынада қолданылатын термин: Лингвистикада (Әсіресе фонетика мен фонологияда): Бұл бір буында тұруы мүмкін екі дауысты дыбыстың (дифтонгтың) немесе бір буынды дауысты мен дауыссыздың тіркесімінің екі бөлек буынға бөлінуі құбылысы. Яғни, қатар тұрған екі дауысты дыбыс (немесе дауысты мен й/у сияқты жарты дауыссыз) бөлек-бөлек айтылып, әрқайсысы жеке буын құрайды.
дилемма Этимология: грек тілінің «di-» – «екі», «қос» және грек тілінің «lemma» – «ұсыныс», «алғышарт» Анықтама: Екі немесе одан да көп теңдей тартымды емес, жағымсыз немесе қиын таңдаулардың бірін жасау қажеттігі туындаған жағдай. Басқаша айтқанда, бұл адамды екі (кейде одан да көп) өзара қайшы келетін немесе бірдей жағымсыз салдарға әкелетін шешімдердің арасында қалуға мәжбүрлейтін қиын жағдай.
дискурсивтік талдау Этимология: латынның «dis-» – «жан-жаққа», «керісінше», «бөлек» және латынның «currere» – «жүгіру», «ағу», «айналып жүру» Анықтама: Тілдің тек грамматикалық құрылымын немесе сөздердің мағынасын ғана емес, сонымен қатар оның әлеуметтік, мәдени және саяси контексте қалай қолданылатынын зерттейтін зерттеу әдістерінің кешенді жиынтығы. Басқаша айтқанда, дискурсивтік талдау тілдің әрекет үстіндегі, яғни белгілі бір жағдайда және мақсатта қолданылуын зерттейді.
дискурстық Этимология: латынның «dis-» – «жан-жаққа», «керісінше», «бөлек» және латынның «currere» – «жүгіру», «ағу», «айналып жүру» Анықтама: «Дискурсқа қатысты», «дискурстың сипатын көрсететін» деген мағынаны білдіретін сын есім. Ол тілдің белгілі бір контексте, әлеуметтік және мәдени жағдайда қолданылуымен байланысты құбылыстарды сипаттау үшін қолданылады.
дисфемизм Этимология: грек тілінің «dys-» – «жаман», «қиын» және грек тілінің «pheme» – «сөйлеу», «айту» Анықтама: Белгілі бір затты, құбылысты, адамды немесе идеяны қалыпты немесе сыпайы атауының орнына одан гөрі дөрекі, тұрпайы, жағымсыз немесе кемсіту мағынасы бар сөзбен ауыстырып айту тәсілі. Ол эвфемизмге (жағымсызды жұмсартып айту) қарама-қарсы мағынада қолданылады.
дихотомия Этимология: грек тілінің «dicha «– «екіге», «қос» және грек тілінің «tomē» – «бөлу», «кесу» Анықтама: Кез келген тұтастықты немесе ұғымды бір-біріне қайшы келетін немесе бір-бірін толықтыратын екі бөлікке бөлу принципі. Бұл екі бөлік бір-бірін жоққа шығарып, бүтінді құрайды, яғни үшінші бір нұсқаны жоққа шығарады.
драмалық стиль Этимология: грек тілінің «dran» (δρᾶν) – «істеу», «әрекет ету», «қимылға келу» Анықтама: Тілдің, әсіресе драмалық шығармаларда (пьесалар, киносценарийлер, опера либреттолары) қолданылатын, кейіпкерлердің сөйлеуін, олардың мінез-құлқын, эмоцияларын және ішкі әлемін көрсетуге бағытталған ерекше стилистикалық тәсілдер жиынтығы.
дубитация Этимология: латынның «dubitatio» – «екілену», «күмән», «сенімсіздік» Анықтама: Риторикалық фигура, яғни сөйлеудің әсерлілігін арттыруға арналған тәсіл. Ол сөйлеушінің өз ойын қалай жеткізу керектігін білмей, күмәнданып тұрғандай кейіп танытуы арқылы сипатталады. Бұл шын мәніндегі сенімсіздік емес, тыңдаушының назарын аудару, оларды ойлануға итермелеу немесе айтылатын пікірдің маңыздылығын арттыру үшін қолданылатын әдеби тәсіл.
дупликация Этимология: латынның «duplicatio» – «екі еселеу», «қайталау» Анықтама: Кез келген нәрсенің, деректің, процестің немесе элементтің екі рет немесе одан да көп қайталануы, көшірмесін жасауы немесе екі есе артуы деген мағынаны білдіретін термин. Дупликация әртүрлі салаларда әртүрлі контексттерде қолданылуы мүмкін, бірақ оның ортақ мағынасы – қайталау немесе екі еселеу.
дыбыс Анықтама: Материяның (қатты, сұйық немесе газ тәрізді ортаның) серпімді тербелістері арқылы таралатын механикалық толқындар. Бұл тербелістер біздің құлағымызға жеткенде, оны есту мүшесі қабылдап, мида дыбыс ретінде танылады.
дыбыс сәйкестігі Анықтама: Әртүрлі тілдерде немесе бір тілдің әртүрлі диалектілерінде тарихи тұрғыдан бір тектес сөздердегі дыбыстардың жүйелі түрде ұқсас болуы немесе бір-біріне сәйкес келуі. Бұл тілдердің немесе диалектілердің ортақ арғы тектен шыққандығын (яғни, туыстық байланыста екендігін) көрсететін маңызды дәлелдердің бірі.
дыбысталу Анықтама: Сөздер мен дыбыстарды ауызша айту процесі, яғни дыбыстарды, буындарды, сөздерді және сөйлемдерді адамның сөйлеу мүшелері (өкпе, көмей, дауыс желбезегі, жұмсақ таңдай, тіл, тіс, ерін) арқылы қалыптастыру және шығару әрекеті. Бұл лингвистиканың фонетика саласында зерттелетін негізгі ұғымдардың бірі.
дыбыстардың алмасуы Анықтама: Тілдегі сөздердің айтылуында, яғни дыбыстық құрамында уақыт өте келе немесе белгілі бір тілдік ортада жүйелі түрде орын алатын өзгерістер. Бұл құбылыс тілдің үнемі даму үстінде болатынын және оның фонетикалық жүйесінің динамикалық сипатқа ие екенін көрсетеді. Дыбыстардың алмасуы тілдің барлық деңгейлерінде (лексикалық, грамматикалық) көрініс табады, себебі сөздердің дыбысталуының өзгеруі олардың формасына да әсер етеді.
дыбыстық жүйе Анықтама: Кез келген тілдегі дыбыстық бірліктердің (фонемалардың) және олардың өзара қарым-қатынасының, қызмет ету ережелерінің жиынтығы. Бұл жүйе дыбыстардың қалай ұйымдасқанын, мағына ажыратудағы рөлін, олардың әртүрлі позицияларда қалай өзгеретінін және тілдің дыбыстық құрылымын қалай қалыптастыратынын сипаттайды.
дыбыстық қайталау Анықтама: Сөйлеуде немесе жазбаша мәтінде, әсіресе көркем әдебиет пен поэзияда, белгілі бір дыбыстардың, буындардың немесе сөздердің әдейі қайталануы арқылы экспрессивтілікке, әуезділікке, ырғаққа қол жеткізу тәсілі. Бұл тілдік құрал мәтіннің есте қаларлықтай болуына, оның эмоционалдық немесе эстетикалық әсерін күшейтуге ықпал етеді.
дыбыстық құрам Анықтама: Сөздің немесе тілдің барлық дыбыстарының жиынтығы және олардың белгілі бір ретпен орналасуы. Бұл сөздің немесе тілдің фонетикалық бет-бейнесін анықтайды. Дыбыстық құрамды талдау арқылы тілдің фонетикалық заңдылықтарын, дыбыстардың бір-біріне әсерін және сөздердің қалай құрылатынын түсінуге болады.
дыбыстық құрылым Анықтама: Тілдегі дыбыстардың, буындардың және сөздердің қалай ұйымдасқанын, бір-бірімен қалай байланысатынын және қалай қызмет ететінін сипаттайтын жүйелі қағидалар мен ережелер жиынтығы. Ол тілдің дыбыстық жағын – оның фонетикалық элементтерінің қалай топтастырылып, мағыналы бірліктерді (сөздерді, морфемаларды) құрайтынын зерттейді.
дыбыстық ритм Этимология: грек тілінің «rhein» (ῥεῖν) – «ағу», «қозғалу» Анықтама: Сөйлеудегі немесе мәтіндегі дыбыстардың, буындардың, сөздердің және фразалардың белгілі бір жүйелілікпен, кезектесіп келуінен туындайтын реттілік пен әуенділік. Ол тілдің просодиялық (интонациялық-ырғақтық) сипаттамаларына жатады және сөйлеудің музыкалылығын, әсерлілігін, түсініктілігін және эстетикалық қабылдануын қамтамасыз етеді.
дыбыстық символизм Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірігіп» және грек тілінің «ballein» (βάλλειν) – «лақтыру», «қою» Анықтама: Тілдегі дыбыстардың өздігінен, яғни сөздің мағынасына қарамастан, белгілі бір ұғымдармен, сезімдермен немесе физикалық құбылыстармен табиғи байланысы бар деген түсінік.
дыбыстық үндестік Анықтама: Тілдегі дыбыстардың бір-біріне әсер етіп, өзара ықпалдасуы немесе үйлесуі арқылы сөздің, тіпті сөйлемнің дыбысталуындағы біркелкілікті, әуезділікті қамтамасыз ететін фонетикалық құбылыс. Ол сөйлеудің артикуляциялық жеңілдігіне ықпал етеді және тілдің өзіндік дыбыстық жүйесін қалыптастырады.
дыбыстық форма Этимология: латынның «forma» – «пішін», «бейне» Анықтама: Сөздің, морфеманың немесе кез келген тілдік бірліктің айтылуындағы, яғни оның дыбыстық құрамындағы нақты көрінісі.
дыбыстық шоғыр Анықтама: Сөздің бір буынының құрамында қатар тұрған екі немесе одан да көп дауыссыз дыбыстың тіркесі.
е
екпін Анықтама: Сөйлеудегі белгілі бір буынның немесе сөздің басқа буындарға немесе сөздерге қарағанда күштірек, ұзағырақ немесе биігірек дауыспен айтылуы. Бұл тілдің дыбыстық құрылымының маңызды бөлігі болып табылады және оның бірнеше функциялары бар.
еліктеуіш сөздер Анықтама: Табиғаттағы немесе заттардан, құбылыстардан шығатын дыбыстарға, қимыл-қозғалыстарға немесе күй-жағдайларға дыбыстық жағынан ұқсатып жасалған сөздер. Олар тілдегі дыбыстық символизмнің ең айқын көрінісі болып табылады және мәтінге экспрессивтілік, бейнелілік, жандылық беру үшін қолданылады.
елтану Анықтама: География, тарих, экономика, мәдениет, саясат, халық және табиғи жағдайлар сияқты әртүрлі аспектілерді біріктіре отырып, белгілі бір елді немесе аймақты кешенді түрде зерттейтін ғылыми пән. Ол тек географиялық сипаттамаларды ғана емес, сонымен қатар сол аймақтағы адам мен қоғамның өзара әрекеттесуін, даму заңдылықтарын және ерекшеліктерін терең түсінуге бағытталған.
ерік Анықтама: Адамның саналы түрде мақсат қойып, сол мақсатқа жету жолындағы қиындықтарды жеңуге бағытталған іс-әрекеті мен психологиялық процесі. Бұл адамның өзін-өзі реттеу, өзін-өзі басқару қабілеті және мінез-құлқын саналы түрде бақылау мүмкіндігі. Ерік адамды пассивті қабылдаушы емес, белсенді әрекет етуші субъект етеді.
ертегі Анықтама: Халық ауыз әдебиетінің ең көне және кең тараған жанрларының бірі. Ол, әдетте, шындыққа жанаспайтын оқиғаларды, ойдан шығарылған кейіпкерлерді (фантастикалық жаратылыстар, сиқырлы заттар), керемет оқиғаларды баяндайды. Ертегілердің негізгі мақсаты – тыңдаушыны (оқырманды) қызықтыру, оған белгілі бір моральдық, этикалық немесе танымдық ойды жеткізу, сондай-ақ армандауға және қиялдауға шақыру.
есімдер Анықтама: Тілдегі заттың, құбылыстың, оқиғаның, орынның, мезгілдің, сапаның, қасиеттің немесе санының атауын білдіретін сөздер тобы. Олар қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі ең үлкен және маңызды топтардың бірі болып табылады. Есімдер заттық мағынаны білдіреді және сөйлемде әртүрлі синтаксистік қызмет атқара алады (мысалы, бастауыш, толықтауыш, баяндауыш).
естілім Анықтама: Дыбыстарды, әсіресе сөйлеуді қабылдау, тану және мағынасын түсіну процесі. Бұл тілдік қарым-қатынастың (коммуникацияның) негізгі төрт дағдысының (тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу) бірі және адамның қоршаған ортадан ақпарат алуының маңызды арнасы болып табылады. Естілім жай ғана дыбыстарды есту емес, оларды мида өңдеп, мағыналы ақпаратқа айналдыруды қамтиды.
етістік Анықтама: Сөздің қимылын, іс-әрекетін, күйін немесе құбылысын білдіретін сөз табы. Ол сөйлемде, әдетте, баяндауыш болып келеді және «Не істеді?», «Не болды?», «Қайтті?» деген сұрақтарға жауап береді. Етістік – тілдің ең динамикалық бөлігі, себебі ол уақытты, жақты, райды, түрді және басқа да грамматикалық мағыналарды білдіре алады.
ж
жазбаша тіл Анықтама: Дыбыстық тілді (ауызекі тілді) графикалық белгілер жүйесі арқылы, яғни әріптер, иероглифтер немесе басқа да таңбалар көмегімен қағазға, экранға немесе басқа материалдарға түсіру тәсілі. Ол адамзат қоғамының дамуындағы ең маңызды жетістіктердің бірі болып табылады, себебі ол ақпаратты сақтауға, уақыт пен кеңістікке тәуелсіз таратуға мүмкіндік береді.
жазушының интонациясы Этимология: латынның «intonare» –«қатты айту», «әуенді дыбыстау» Анықтама: Жазушының мәтін арқылы өз көзқарасын, көңіл-күйін, эмоциясын және оқырманға деген қарым-қатынасын білдіру тәсілі. Ауызекі сөйлеуде интонация дауыс ырғағы, екпін, пауза арқылы берілсе, жазбаша тілде бұл функцияны сөз таңдау, сөйлем құрылымы, тыныс белгілері, лексикалық және грамматикалық амалдар атқарады.
жай сөйлем синтаксисі Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Бір ғана грамматикалық негізі (яғни, бір ғана бастауыш пен баяндауыш жұбы) бар сөйлемнің құрылысын, ондағы сөздердің байланысу тәсілдерін және сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібін зерттейтін синтаксистің бір саласы. Жай сөйлем – кез келген тілдегі ең қарапайым және негізгі коммуникативті бірлік.
жайылма сөйлем Анықтама: Грамматикалық негізінен (бастауыш пен баяндауыштан) басқа, екінші дәрежелі мүшелері де бар жай сөйлем түрі.
жақ Анықтама: Грамматикалық категория, ол қимыл-әрекеттің немесе белгінің кімге қатысты екенін, яғни сөйлеушінің өзіне, тыңдаушыға немесе басқа біреуге/затқа қатысты екенін білдіреді. Тіл білімінде жақ категориясы, әдетте, етістіктерге (іс-әрекетті орындаушыны көрсету үшін) және есімдіктерге (зат есімнің орнына қолданылып, жақты білдіру үшін) тән.
жақсыз сөйлемдер Анықтама: Бастауышы (іс-әрекетті орындаушысы) болмайтын, тек баяндауыш арқылы іс-әрекетті, құбылысты немесе күйді білдіретін сөйлемдер түрі. Мұндай сөйлемдерде іс-әрекеттің орындаушысы маңызды емес, белгісіз немесе жалпылама сипатта болады, немесе іс-әрекет субъектіге тәуелсіз, өздігінен орындалатындығын көрсетеді. Жақсыз сөйлемдер, әдетте, баяндауышы барлық жақтарға бірдей қолданылатын жекеше түрдегі етістіктермен немесе есім сөздермен жасалады.
жақты сөйлемдер Анықтама: Бастауышы (іс-әрекетті орындаушысы) да, баяндауышы да айқын көрініп тұратын жай сөйлем түрі. Мұндай сөйлемдерде іс-әрекетті кімнің орындағаны немесе кім туралы айтылғаны нақты көрсетіледі. Жақты сөйлемдер тілдегі ақпарат алмасудың ең кең тараған және стандартты түрі болып табылады.
жалаң сөйлемдер Анықтама: Тек грамматикалық негізден (яғни, бастауыш пен баяндауыштан) тұратын, құрамында екінші дәрежелі мүшелері (толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш) жоқ жай сөйлем түрі. Олар ойды ең ықшам, негізгі түрде жеткізеді.
жалғау Анықтама: Сөздің соңына жалғанып, оның грамматикалық мағынасын өзгертетін немесе сөздерді байланыстыратын морфема. Жалғаулар сөздің лексикалық мағынасын өзгертпейді, бірақ оның сөйлемдегі орнын, басқа сөздермен байланысын және грамматикалық қызметін көрсетеді.
жалқы есімдер Анықтама: Біртекті заттардың, құбылыстардың немесе жан иелерінің ішінен біреуін ғана даралап, оған жеке атау болып тұрған сөздер. Олар бас әріппен жазылады және «Кім?», «Не?», «Қай?» деген сұрақтарға жауап береді. Жалқы есімдер зат есімдердің бір түрі болып табылады және нақты, дараланған атауларды білдіреді.
жалпы есімдер Анықтама: Біртекті заттардың, құбылыстардың немесе жан иелерінің бәріне ортақ атау болып тұрған сөздер. Олар бір текке жататын, белгілі бір қасиеттері мен белгілері ұқсас көптеген нәрселерді білдіреді. Жалпы есімдер кіші әріппен жазылады (сөйлемнің басында келмесе) және «Кім?», «Не?» деген сұрақтарға жауап береді. Олар жалқы есімдерге қарама-қарсы қойылады.
жалпы қолданыстағы лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілдің сөздік қорының негізгі, тұрақты және ең жиі қолданылатын бөлігі. Бұл сөздерді тілді білетін кез келген адам түсінеді және күнделікті қарым-қатынаста, ресми және бейресми жағдайларда еркін қолдана алады. Олар тілдің негізін құрайды және оның дамуы мен өміршеңдігін қамтамасыз етеді.
жалпы тіл білімі Анықтама: Тілдің ерекшеліктерін, құрылымын, даму заңдылықтарын, қызметін және тілдің адам мен қоғам өміріндегі орнын жалпылама, әмбебап тұрғыдан зерттейтін ғылым. Ол нақты бір тілді емес, керісінше, тілді жалпы құбылыс ретінде қарастырады. Жалпы тіл білімі барлық тілдерге тән ортақ қасиеттер мен принциптерді ашуға ұмтылады.
жанама бейнелеу Анықтама: Көркем шығармада, әсіресе проза мен драматургияда, кейіпкердің мінез-құлқын, ішкі жан дүниесін, ойын, сезімін, құндылықтарын немесе сыртқы келбетін автордың тікелей айтып бермей, жанама түрде, оның іс-әрекеттері, сөзі, ойы, басқа кейіпкерлермен қарым-қатынасы арқылы немесе оның сыртқы ерекшеліктерін сипаттау арқылы көрсету тәсілі. Бұл тәсіл оқырманға кейіпкерді өз бетінше талдап, қорытынды жасауға мүмкіндік береді, осылайша оның бейнесін тереңдете түседі.
жанрлық ерекшелік Этимология: латынның «genus» –«түр», «тек», «тегі», «ру» Анықтама: Көркем әдебиетте, өнерде немесе басқа шығармашылық салаларда белгілі бір жанрға тән, оны басқа жанрлардан айыратын тұрақты белгілер, қалыптасқан нормалар мен құрылымдық принциптер жиынтығы. Әр жанрдың өзіне тән тақырыптық ауқымы, композициялық құрылымы, кейіпкерлер жүйесі, тілдік және стильдік ерекшеліктері, сондай-ақ оқырманға немесе көрерменге әсер ету тәсілдері болады.
жаргон сөздер Этимология: француздың «jargon» –«құстардың сайрауы», «түсініксіз, мағынасыз сөйлеу» Анықтама: Жалпы халықтық әдеби тілдің нормаларына жатпайтын, белгілі бір әлеуметтік топтың, кәсіптік ортаның немесе жас ерекшелігіне қарай қалыптасқан топтардың өзара қарым-қатынасында ғана қолданылатын сөздер мен сөз тіркестері. Олардың басты мақсаты – сол топтың ішіндегі байланысты күшейту, «бөтендерден» ақпаратты жасыру немесе өздеріне ғана тән стильдік реңк беру. Жаргон сөздер, әдетте, эмоционалдық бояуы басым болып келеді және тілдің бейәдеби лексикасына жатады.
жартылай уәждік Анықтама: Тіл білімінде сөздердің мағыналық уәжділігін (мотивациясын) сипаттайтын ұғым. Бұл термин сөздің мағынасы оның құрамындағы морфемалардың (түбір, жұрнақ, жалғау) мағыналарынан ішінара ғана түсінікті болатын жағдайды білдіреді. Яғни, сөздің мағынасы толықтай ашық емес, бірақ оның кейбір компоненттерінен белгілі бір «себептілік» немесе «байланыс» байқалады.
жасалым Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе морфология мен сөзжасам саласында, бұл термин жаңа сөздердің пайда болуы немесе сөздердің грамматикалық формаларының түзілу процесін білдіреді.
жасырын мән Анықтама: Мәтінде, сөйлеуде немесе көркем шығармада тікелей айтылмайтын, бірақ оқырманға немесе тыңдаушыға контекст, интонация, ым-ишара, жекелеген сөздердің таңдалуы немесе оқиғалардың астарында жатқан психологиялық, әлеуметтік, мәдени байланыстар арқылы жеткізілетін қосымша, тереңірек мағына.
жасырын юмор Этимология: латынның «humor» – Анықтама: Тікелей немесе ашық күлкі тудырмайтын, керісінше, астарлы, нәзік, ойландыратын әзіл түрі. Ол көбінесе контекстке, сөздердің екіұштылығына, интонацияға немесе оқырманның/тыңдаушының алғырлығына негізделеді. Жасырын юмор «құрғақ әзіл» (dry humor) немесе «жеңіл юмор» (understated humor) деп те аталады.
жинақтау Анықтама: Үлкен көлемдегі ақпаратты, мәліметті, фактілерді немесе идеяларды негізгісін қалдырып, маңызды емес бөліктерін алып тастау арқылы қысқартып, ықшамдап, бір тұтас мағынаға келтіру процесі. Оның басты мақсаты – ақпараттың ең маңызды аспектілерін сақтай отырып, оны түсінуді және есте сақтауды жеңілдету. Жинақтау әртүрлі салаларда, соның ішінде тіл білімінде, мәтін өңдеуде, білім беруде және күнделікті өмірде кеңінен қолданылады.
жұмбақтар Анықтама: Қысқа, көркем тілмен берілген, белгілі бір заттың, құбылыстың немесе жан иесінің айрықша белгілері мен қасиеттерін сипаттай отырып, оның атауын жасыратын фольклорлық жанр түрі. Олар адамның ақыл-ойын, тапқырлығын, логикалық ойлау қабілетін дамытуға арналған. Жұмбақтар әдетте, ауызекі тілде кең тараған және халық ауыз әдебиетінің бір бөлігі болып табылады.
жұрнақ Анықтама: Сөздің түбіріне негізгі мағына үстеп, жаңа сөз тудыратын немесе сөздің грамматикалық мағынасын өзгертіп, оны басқа сөз табына ауыстыратын қосымша. Жұрнақтар сөздің соңына жалғанып, оның лексикалық мағынасын айтарлықтай өзгертеді, сөзжасамның негізгі тәсілдерінің бірі болып табылады.
жүйелі синонимдер Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп», «ұқсас» және грек тілінің «onyma» (ὄνυμα) – «атау», «есім» Анықтама: Мағыналары өте жақын, бірақ қолданылу аясы, стильдік реңкі, экспрессивтік бояуы немесе грамматикалық қасиеттері жағынан бір-бірінен ерекшеленетін сөздер тобы. Олар бір сөз табына жатады және сөйлемде бірдей синтаксистік қызмет атқара алады. Жүйелі синонимдер тілдің байлығын, ойды әртүрлі реңкте жеткізу мүмкіндігін көрсетеді.
з
заттық мағына Анықтама: Тілдік таңбалардың негізгі сипаты болып табылады. Сөздердің заттық мағынасы басқаша десигнаттар деп, ал атаулар десигнаторлар деп аталынады.
зевгма Этимология: грек тілінің «zeunynai» (ζεύγνυναι) –«байланыстыру», «қосу», «байлау» Анықтама: Көркемдегіш құрал, яғни бір сөздің (көбінесе етістіктің немесе зат есімнің) сөйлемдегі екі немесе одан да көп әртүрлі сөзге қатысты қолданылып, олардың арасында мағыналық байланыс орнатуы. Бұл сөздердің біріне қатысты тура мағынасында, ал екіншісіне қатысты ауыспалы мағынасында қолданылуы арқылы ерекше әсер туғызады. Зевгма әзіл, ирония, сатира немесе драмалық әсер беру үшін қолданылады.
зоометафоралар Этимология: грек тілінің «zoon» ( ζῷον) – «жануар», «тірі жан» және грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» және грек тілінің «phora» (φορά) – «тасымалдау», «алып өту» Анықтама: Адамның мінез-құлқын, қасиеттерін, әрекеттерін немесе сыртқы келбетін жануарлардың (зоонимдердің) сипаттарымен, қылықтарымен немесе атауларымен байланыстыра отырып бейнелейтін метафоралар. Яғни, адамға жануарларға тән белгілерді ауыстырып қолдану арқылы жасалатын көркемдік тәсіл.
и
идеологиялық бағыт Этимология: грек тілінің «idea» (ἰδέα) – «идея», «түсінік», «образ» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым». Анықтама: Жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың, ұйымның немесе мемлекеттің дүниетанымы мен көзқарастарын, құндылықтарын, мақсаттарын, принциптерін және оларға жету жолдарын анықтайтын белгілі бір идеялар жүйесі.
идеологиялық тіркес Этимология: грек тілінің «idea» (ἰδέα) – «идея», «түсінік», «образ» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым». Анықтама: Белгілі бір идеологияның, саяси жүйенің, әлеуметтік топтың немесе мәдениеттің негізгі қағидаларын, құндылықтарын немесе ұрандарын қысқа, тұжырымды және есте қаларлықтай етіп жеткізетін сөз тіркесі немесе фраза. Олар көбінесе символдық мағынаға ие болып, белгілі бір ойды, мақсатты немесе көзқарасты насихаттауға арналған.
идеялық мазмұн Этимология: грек тілінің «idea» (ἰδέα) – «идея», «түсінік», «образ» Анықтама: Көркем шығарманың (кітап, фильм, сурет, музыкалық шығарма және т.б.), ғылыми еңбектің, публицистикалық мәтіннің немесе кез келген басқа мәдени өнімнің автор жеткізгісі келген негізгі ойлары, тұжырымдары, концепциялары мен көзқарастарының жиынтығы.
идеялық тұтастық Этимология: грек тілінің «idea» (ἰδέα) – «идея», «түсінік», «образ» Анықтама: Қандай да бір жүйенің, шығарманың, доктринаның немесе ұйымның барлық бөліктерінің бір-бірімен логикалық, мағыналық және құндылықтық тұрғыдан үйлесімді, қарама-қайшылықсыз байланысы. Яғни, оның барлық элементтері бір ортақ, басты идеяға бағынады және біртұтас, ішкі қайшылықсыз жүйені құрайды.
идиома Этимология: грек тілінің «idios» (ἴδιος) – «өзіндік», «жеке», «ерекше» Анықтама: Мағынасы оны құрайтын сөздердің жеке-жеке мағыналарының жиынтығынан тікелей шықпайтын, тұтастай алғанда ғана ерекше, ауыспалы мағына беретін тұрақты сөз тіркесі.
идиомалық оралымдар Этимология: грек тілінің «idios» (ἴδιος) – «өзіндік», «жеке», «ерекше» Анықтама: Тілде тұрақты қалыптасқан, мағынасы оны құрайтын сөздердің жеке мағыналарынан тікелей шықпайтын, біртұтас, ауыспалы мағына беретін сөз тіркестері. Олардың мағынасын логикалық тұрғыдан талдау арқылы емес, тек тұтастай білу арқылы ғана түсінуге болады.
идиомалық тіркестер Этимология: грек тілінің «idios» (ἴδιος) – «өзіндік», «жеке», «ерекше» Анықтама: Тілде қалыптасқан, мағынасы оны құрайтын жеке сөздердің мағынасынан тікелей туындамайтын, бірақ біртұтас, ауыспалы және тұрақты мағына беретін сөз оралымдары. Бұл тіркестерді сөзбе-сөз аударғанда олардың шынайы мағынасы жоғалады немесе бұрмаланып шығады. Олар тілдің ішкі ерекшелігін, мәдениетін және халықтың дүниетанымын көрсетеді.
идиомалық форма Этимология: грек тілінің «idios» (ἴδιος) – «өзіндік», «жеке», «ерекше» Анықтама: Тілде тұрақты қалыптасқан сөз тіркесінің немесе сөйлемнің құрылымы, оның мағынасы жеке сөздердің мағынасынан туындамай, тұтастай алғанда ерекше, ауыспалы мағына береді. Бұл оралымдардың синтаксистік құрылымы, морфологиялық элементтері, тіпті кейде дыбыстық қабаты (мысалы, рифма, аллитерация) белгілі бір дәрежеде қатып қалған, өзгермейтін сипатқа ие болады.
изоколон Этимология: грек тілінің «iso-» (ἴσος) – «тең», «бірдей» және грек тілінің «kolon» (κῶλον) – «мүше», «бөлік», «сөйлемнің бөлшегі» Анықтама: Сөйлемдегі немесе сөйлем тіркесіндегі екі немесе одан да көп бөліктердің (фразалардың, сөйлемшелердің) құрылымдық, синтаксистік және көбінесе ритмикалық тұрғыдан ұқсас немесе тең болуы.
имагизм Этимология: латынның «image» – «бейне», «образ», «көрініс» Анықтама: ХХ ғасырдың басында, шамамен 1909-1917 жылдары Англия мен Америкада пайда болған поэзиядағы әдеби бағыт. Ол әсіресе Эзра Паунд, Х.Д. (Хильда Дулитл), Ричард Олдингтон, Эми Лоуэлл сияқты ақындардың есімдерімен тығыз байланысты. Имагизм поэзияны жаңартқысы келіп, дәстүрлі рифма мен метрден бас тартып, нақты, анық образдарды жасауға басымдық берді.
импрекация (қарғау) Этимология: латынынның «in-» – «қарсы», «қарсы бағытталған», «үстінен» және латынынның «precari» – «дұға ету», «тілеу», «өтіну» Анықтама: Қарғыс, қарғау немесе жаман тілек айту арқылы біреуге немесе бір нәрсеге зиян тигізуге, бақытсыздық шақыруға бағытталған сөздік әрекет. Ол көбінесе қатты ашуланғанда, ызаланғанда немесе өш алу мақсатында қолданылатын күшті эмоциялық мәні бар тілдік құрал болып табылады.
инвариант Этимология: латынның «invarians» – «өзгермейтін, тұрақты» Анықтама: Белгілі бір өзгерістерге, түрлендірулерге немесе операцияларға қарамастан, өзінің қасиеттерін, сипаттамаларын немесе мәнін сақтайтын шама, қасиет немесе объект.
инверсия Этимология: латынның inversio – «орын ауыстыру, кері бұру» Анықтама: Сөйлемдегі сөздердің әдеттегі, қалыптасқан синтаксистік тәртібін қасақана бұзу арқылы белгілі бір сөзге немесе сөз тіркесіне ерекше мән беру, назар аударту немесе көркемдік әсер туғызу тәсілі.
индигнация (ашулану) Этимология: латынның «in-» – «емес», «керісінше», «лайықсыз» және латынның «dignus» – «лайықты», «қадірлі» Анықтама: Әділетсіздікке, әдепсіздікке, дөрекілікке немесе басқа да моральдық тұрғыдан дұрыс емес деп саналатын әрекеттерге байланысты туындайтын ашу-ыза, наразылық пен реніштің күшті сезімі. Бұл жай ғана ашу емес, белгілі бір принциптер мен құндылықтардың бұзылуына байланысты пайда болатын саналы ашу.
инерция Этимология: латынның «in-» – «емес», «керісінше», «лайықсыз» және латынның «ars» – «өнер», «әрекет», «шеберлік» Анықтама: Тілдің дамуындағы, өзгерістері мен жаңаруларындағы өткеннің іздерін, ескі нормаларды немесе бұрынғы қолданыс үлгілерін сақтауға бейімділігі. Яғни, тіл жүйесіндегі белгілі бір элементтердің (дыбыстар, сөздер, грамматикалық формалар, синтаксистік құрылымдар) жаңа өзгерістерге қарсы тұрып, өздерінің бастапқы күйін сақтауға ұмтылуы.
инопинация Этимология: латынның «in-» – «емес», «керісінше», «лайықсыз» және латынның «opinari» – «ойлау», «санау», «болжау» Анықтама: Күтпеген, тосын, ойда жоқта кездескен жағдайға қатысты қолданылатын термин. Басқаша айтқанда, ол – ойламаған жерден, кенеттен пайда болған құбылыс немесе оқиға. Бұл термин көбінесе жағымсыз немесе жағымды әсер ететін, бірақ әрқашан күтпеген сипатқа ие болатын нәрселерді сипаттау үшін қолданылады.
интенсивті қызмет Этимология: латынның «in-» – «емес», «керісінше», «лайықсыз» және латынның «tendere» – «созу», «керу», «ұмтылу» Анықтама: Қандай да бір іс-әрекетті немесе қызметті қысқа мерзім ішінде, жоғары қарқынмен, көп күш-жігер жұмсап және/немесе шектеулі ресурстарды барынша тиімді пайдалана отырып орындау. Яғни, нәтижеге жету үшін уақыт, күш және ресурстардың ең жоғары деңгейде шоғырлануы
интерактивті дискурс Этимология: латынның «inter-» – «арасында», «өзара» және латынның «agere» – «істеу», «әрекет ету» Анықтама: Кемінде екі немесе одан да көп қатысушының арасындағы өзара әрекеттесуге, пікір алмасуға негізделген коммуникация процесі. Ол тек ақпарат берумен немесе қабылдаумен шектелмейді, керісінше, сөйлесушілердің бір-бірінің сөздеріне, ойларына, реакцияларына жауап қайтаруы, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен ықпал етуді қамтиды.
интерактивті талдау Этимология: латынның «inter-» – «арасында», «өзара» және латынның «agere» – «істеу», «әрекет ету» Анықтама: Деректерді, жүйелерді немесе құбылыстарды белсенді және үнемі кері байланыспен зерттеу процесі. Яғни, талдаушы деректермен немесе жүйемен тікелей әрекеттесіп, оның нәтижелерін сол мезетте көріп, келесі қадамдарын осы нәтижелерге сүйене отырып анықтайды. Бұл статикалық, бір реттік талдаудан айырмашылығы, динамикалық және қайталанатын сипатқа ие.
интердисциплинарлық әдіс Этимология: латынның «inter-» – «арасында», «өзара» және латынның «disciplina» – «тәртіп» «оқыту», «ғылым саласы» Анықтама: Бір мәселені немесе құбылысты зерттеу, талдау немесе шешу үшін екі немесе одан да көп әртүрлі ғылыми пәндердің (дисциплиналардың) білімдерін, әдістерін, тұжырымдамаларын және көзқарастарын біріктіруді қамтитын тәсіл. Бұл әдіс жекелеген пәндердің шеңберінен шығып, олардың арасындағы байланыстарды орнату арқылы мәселені кешенді, толыққанды және тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
интермедия Этимология: латынның «intermedia» – «аралық, ортадағы» Анықтама: Бірнеше мағынаға ие термин, бірақ ең жиі қолданылатыны: Өнерде, әсіресе театр мен музыкада: Үлкен шығарманың (спектакль, опера) актілері немесе бөлімдері арасында орындалатын қысқа, дербес қойылым, музыкалық немесе драмалық нөмір. Оның басты мақсаты – негізгі іс-әрекеттің үзілісін толтыру, көрерменнің назарын аудармастан демалдыру, кейде тіпті негізгі тақырыпқа жанама түрде қатысып, оған қосымша мән беру.
интерпретация Этимология: латынның «inter-» – «арасында», «өзара» және латынның «pretari» – «баға беру», «түсіну», «келісім жасау» Анықтама: Қандай да бір мәтіннің, деректің, оқиғаның, өнер туындысының немесе құбылыстың мағынасын, мәнін, мазмұнын түсіндіру, талдау және оған баға беру процесі. Бұл тек ақпаратты қайталап беру емес, керісінше, оның терең мағынасын ашып, түсінікті етуге бағытталған шығармашылық және талдаушылық әрекет. Интерпретация объектіні түсінудегі жеке немесе топтық көзқарасты көрсетеді.
интертекстуалдылық Этимология: латынның «inter-» – «арасында», «өзара» және латынның «textus» – «мата», «өрілген мата», «өрілу» Анықтама: Мәтіндердің бір-бірімен өзара байланыста болуы, яғни бір мәтіннің мағынасының, құрылымының немесе қабылдануының басқа мәтіндерге сілтеме жасау, оларды еске түсіру немесе олардан элементтер алу арқылы қалыптасуы. Басқаша айтқанда, ешбір мәтін «таза» немесе «оқшау» болмайды, ол әрқашан өзінен бұрынғы және қазіргі басқа мәтіндермен диалогта болады.
интонация Этимология: латынның «intonare» – «қатты айту», «әуенді дыбыстау» Анықтама: Сөйлеудің ырғақтық-әуездік құрылымы, яғни сөйлеген кезде дауыс тонының биіктігі, қаттылығы (дыбыс күші), ұзақтығы, темпі, ырғағы және қарқыны сияқты элементтердің жиынтығы. Ол сөйлеушінің ойын, сезімін, мақсатын жеткізуде, сөйлемнің мағынасын айқындауда және коммуникациялық актінің тиімділігін арттыруда шешуші рөл атқарады.
интонациялық белгілер Этимология: латынның «intonare» – «қатты айту», «әуенді дыбыстау» Анықтама: Ауызекі сөйлеудегі дауыс сипаттамаларының (әуен, қарқын, күш, тембр, пауза) жиынтығы, олар сөйлемнің мағынасын, сөйлеушінің эмоциясын, ниетін және сөйлеудің жалпы коммуникативтік мақсатын жеткізуге арналған. Бұл белгілер тыңдаушыға ақпаратты дұрыс қабылдауға, сөйлеушінің ішкі жағдайын түсінуге және қарым-қатынастың бағытын анықтауға көмектеседі. Жазба тілде интонациялық белгілер тыныс белгілері арқылы шартты түрде беріледі.
интонациялық просодика Этимология: латынның «intonare» – «қатты айту», «әуенді дыбыстау» Анықтама: Сөйлеудің супрасегменттік (сегменттен жоғары) деңгейдегі барлық дыбыстық сипаттамаларын зерттейтін тіл білімінің саласы. Егер интонация негізінен сөйлем мен синтагма деңгейіндегі дауыс әуені, қарқыны, күші және пауза сияқты компоненттерді қамтыса, просодика одан да кең ұғым болып, сөз, буын және тіпті жеке дыбыстар деңгейіндегі ырғақтық-әуездік сипаттамаларды да қамтиды.
ирония Этимология: грек тілінің «eirōn» (εἴρων) – «жалған мақтаушы», «алдаушы» Анықтама: Әдебиетте, сөйлеуде және өмірде кеңінен қолданылатын көркемдік тәсіл немесе коммуникативті құрал, мұнда айтылған сөздің немесе көріністің тура мағынасы оның астарлы, қарама-қайшы немесе кері мағынасына жету үшін қолданылады. Яғни, адам бір нәрсені айтады немесе көрсетеді, бірақ оның шын ниеті немесе шындық одан мүлдем басқаша болады. Ирония көбінесе әзіл, сын, мысқыл немесе тіпті қайғылы жағдайды көрсету үшін пайдаланылады.
к
каламбур Этимология: француз тілінің «calembour» – «Иоганн Баптист Каламбургтың атымен байланыстырады» Анықтама: Сөздің екі немесе одан да көп мағынасын немесе дыбысталуы ұқсас, бірақ мағынасы әртүрлі сөздерді қатар қолдану арқылы күлкілі, өткір немесе ойынды әсер тудыруға негізделген тілдік құбылыс. Басқаша айтқанда, каламбур – сөзбен ойнау арқылы жасалатын әзіл немесе сөз ойыны. Ол сөздің көпмағыналылығына немесе омонимдерге, омофондарға, паронимдерге сүйенеді.
катаплексис Этимология: грек тілінің «kata-» (κατά) – «төмен», «төменге қарай» және грек тілінің «plexis» (πλῆξις) – «соққы», «соғу», «сал» Анықтама: Әдетте күшті эмоциялық реакциялар (мыс., күлкі, ашу, қуаныш, қорқыныш, таңданыс) әсерінен туындайтын, бұлшықет тонусының кенеттен және уақытша жоғалуымен сипатталатын жағдай. Бұл кезде адам есін жоғалтпайды, яғни толық саналы күйде болады, бірақ бұлшықеттері әлсіреп, тіпті құлап қалуы мүмкін. Каталепсия көбінесе нарколепсия (ұйқының шамадан тыс келуімен сипатталатын созылмалы неврологиялық бұзылыс) ауруының симптомдарының бірі ретінде кездеседі.
катахреза Этимология: грек тілінің «kata-» (κατά) – «қарсы», «бұрыс», «төмен» және грек тілінің «chrēsis» (χρῆσις) – «қолдану», «пайдалану» Анықтама: Тіл білімі мен риторикада қолданылатын, метафораның шектен шыққан немесе қалыптасқан нормаларды бұзатын түрі. Ол екі немесе одан да көп сөздің, тіркестің немесе концепцияның логикалық тұрғыдан үйлеспейтін, мағыналық қарама-қайшы немесе абсурдты түрде біріктірілуін білдіреді.
квазиомонимдер Этимология: латынның « quasi» – «шамамен», «сияқты», «жартылай», «бірдей сияқты» және грек тілінің «homonymos» – «аттас», «бір атаулы» Анықтама: Тіл білімінде дыбысталуы өте ұқсас, бірақ мағынасы әртүрлі және толықтай омоним болып саналмайтын сөздер тобы. Яғни, олардың дыбыстық құрамында аздаған айырмашылықтар (мысалы, бір дыбыстың айтылуындағы нәзік ерекшеліктер, екпіннің орны немесе буын санының өзгешелігі) бар, бірақ бұл айырмашылықтарға қарамастан, олар ауызекі сөйлеуде немесе жылдам қабылдауда шатастырылуы мүмкін.
кейіпкер сөзі Анықтама: Әдеби, көркем немесе драмалық шығармалардағы оқиғаның орталық тұлғасы, яғни іс-әрекетті орындайтын, ойлайтын, сезінетін және дамитын персонаж. Кейіпкер – бұл шығармадағы оқиға желісі мен идеялық мазмұнды ашуда басты рөл атқаратын көркем бейне.
кейіпкер тілі Анықтама: Әдеби шығармадағы (роман, повесть, әңгіме, пьеса, поэма) кейіпкерлердің сөйлеу ерекшеліктері, тілдік манерасы және сөз қолданысы. Ол кейіпкердің ішкі әлемін, мінезін, әлеуметтік статусын, жасын, білім деңгейін, кәсібін, психологиялық жағдайын, тіпті қай аймақтан екенін де айқындайтын маңызды көркемдік құрал. Автор кейіпкер тілі арқылы оның жеке басын даралап, оқырманға нанымды бейне жасауға тырысады.
кейіптеу Анықтама: Әдебиетте және ауызекі сөйлеуде кеңінен қолданылатын көркемдік тәсіл. Ол жансыз заттарға, абстрактілі ұғымдарға немесе табиғат құбылыстарына адамға тән қасиеттерді, іс-әрекеттерді, сезімдерді беру арқылы оларды тірі нәрседей етіп суреттеу. Кейіптеу арқылы автор бейнені жанды әрі әсерлі етеді, оқырманның немесе тыңдаушының қиялын оятады.
клише Этимология: француз тілінің «cliché» – «баспа қалыбы» Анықтама: Тілде, әдебиетте, өнерде немесе күнделікті өмірде шамадан тыс жиі қолданылып, өзінің бастапқы мағынасын, айқындығын және көркемдік құндылығын жоғалтқан қалыптасқан сөз тіркесі, ой, сюжеттік бұрылыс немесе бейне.
когнитивті лингвистика Этимология: латынның «cognitio» – «тану», «білім», «түсінік» Анықтама: Тілдің адамның танымдық процестерімен (ойлау, қабылдау, есте сақтау, пайымдау) қалай байланысты екенін зерттейтін тіл білімінің ірі бағыты. Бұл сала тілді адам санасының, білімінің және тәжірибесінің көрінісі ретінде қарастырады, яғни тілді мидың жалпы танымдық қабілеттерінен бөлек, автономды жүйе деп есептемейді. Когнитивті лингвистика тілдік құбылыстардың жалпы когнитивті принциптер арқылы қалай түсіндірілетінін зерделейді.
когнитивті психология Этимология: латынның «cognitio» – «тану», «білім», «түсінік» Анықтама: Психология ғылымының негізгі бағыттарының бірі, ол адамның танымдық процестерін, яғни ақпаратты қалай қабылдайтынын, өңдейтінін, сақтайтынын, талдайтынын және қолданатынын зерттейді. Бұл сала адам санасын компьютерлік жүйеге ұқсас ақпарат өңдеуші механизм ретінде қарастырады. Когнитивті психология адамның қалай ойлайтынына, проблемаларды қалай шешетініне, есте сақтау қабілетіне және ақпаратты қалай қабылдайтынына назар аударады.
когнитивтік ерекшелік Этимология: латынның «cognitio» – «тану», «білім», «түсінік» Анықтама: Жеке тұлғаның ақпаратты қабылдау, өңдеу, талдау, есте сақтау, пайымдау және мәселелерді шешу сияқты танымдық процестеріндегі өзіндік, дара сипаттары. Бұл ерекшеліктер әр адамның қалай ойлайтынын, білімді қалай меңгеретінін, қоршаған ортамен қалай әрекеттесетінін және шешім қабылдайтынын анықтайды. Когнитивтік ерекшеліктер туа біткен қабілеттерге де, өмірлік тәжірибе мен үйрену процесіне де байланысты болады.
когнитивтік модельдер Этимология: латынның «cognitio» – «тану», «білім», «түсінік» Анықтама: Адамның танымдық процестерін (ойлау, қабылдау, есте сақтау, тіл және мәселелерді шешу) түсіндіруге және болжауға арналған теориялық немесе есептеуіш жүйелер. Бұл модельдер адамның миы ақпаратты қалай өңдейтінін, білімді қалай ұйымдастыратынын және оны қалай қолданатынын сипаттайды. Олар психология, нейробиология, компьютер ғылымы (жасанды интеллект) және лингвистика сияқты когнитивтік ғылымдардың әртүрлі салаларында қолданылады.
когнитивтік перспектива Этимология: латынның «cognitio» – «тану», «білім», «түсінік» Анықтама: Психологиядағы және когнитивтік ғылымдардағы адам мінез-құлқын және психикалық процестерін танымдық аспектілер арқылы түсіндіруге бағытталған бағыт. Ол адамды сыртқы тітіркендіргіштерге пассивті жауап беретін субъект ретінде емес, белсенді ақпарат өңдеуші ретінде қарастырады. Когнитивтік перспектива адамның қалай ойлайтынына, қабылдайтынына, есте сақтайтынына, тілді қолданатынына және мәселелерді шешетініне ерекше назар аударады.
комика Этимология: грек тілінің «kōmos (κῶμος) – «көңілді кеш», «салтанатты шеру», «көңіл көтеру» Анықтама: Әдебиетте, өнерде, театр мен кинода, сондай-ақ күнделікті өмірде күлкі, әзіл-оспақ, мысқыл немесе юмор тудыратын көркемдік құралдар мен жағдайлардың жиынтығы. Оның басты мақсаты – көңіл көтеру, күлдіру, сонымен қатар кейде белгілі бір құбылыстарды, мінездерді немесе жағдайларды сынға алу, әшкерелеу. Комика – өмірдегі қарама-қайшылықтарды, сәйкессіздіктерді, күтпеген жағдайларды көркем түрде көрсету арқылы көрерменде немесе оқырманда күлкілі реакция тудырады.
комморация Этимология: латынынның «com-» – «бірге», «бірлесіп» және латынның «memorare» – «еске алу», «есте сақтау» Анықтама: Белгілі бір оқиғаны, тұлғаны немесе құбылысты қоғамдық санада есте сақтау, құрметтеу және оның маңызын кейінгі ұрпаққа жеткізу мақсатындағы әрекеттер мен тәжірибелер жиынтығы.
коммуникативтік бағыт Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Тілді оқыту мен үйретудегі әдіснамалық тәсіл, оның басты мақсаты – тіл үйренушілердің нақты өмірде тиімді қарым-қатынас жасай алу қабілетін дамыту.
коммуникативтік әдістер Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Тілді оқытудағы коммуникативтік бағыттың (Communicative Language Teaching - CLT) ішінде қолданылатын нақты техникалар мен тапсырмалар жиынтығы. Олардың басты мақсаты – тіл үйренушілердің шынайы өмірде қарым-қатынас жасай алу қабілетін дамыту. Бұл әдістер грамматикалық ережелерді жаттаудан гөрі, тілді мағыналы және практикалық мақсатта қолдануға баса назар аударады.
коммуникативтік әсер Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Қарым-қатынас процесінде хабардың алушыға (тыңдаушыға, оқырманға) тигізетін ықпалы немесе одан туындайтын нәтиже.
коммуникативтік қызмет Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Адамдардың өзара қарым-қатынас жасау, ақпарат алмасу, ой бөлісу, сезімдерін білдіру және ортақ мақсаттарға жету үшін атқаратын кез келген әрекеті. Бұл қызмет адамның әлеуметтік тіршілік иесі ретіндегі басты ерекшелігі болып табылады және оның қоғамда өмір сүруінің, дамуының негізі болып саналады.
коммуникативтік мақсат Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Қарым-қатынас процесінде жіберушінің хабарды жеткізу арқылы қол жеткізгісі келетін нақты нәтижесі немесе ниеті.
коммуникативтік стиль Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Адамның (немесе бір топтың) қарым-қатынас процесінде өзін қалай ұстайтынын, хабарды қалай жеткізетінін және басқалармен қалай әрекеттесетінін сипаттайтын жеке немесе топтық ерекшеліктерінің жиынтығы. Бұл тек сөз таңдау немесе грамматика ғана емес, сонымен қатар дауыс ырғағы, интонация, дене тілі, тыңдау әдеттері, кері байланыс беру тәсілдері және қақтығыстарды шешу әдістері сияқты ауызша және ауызша емес элементтерді қамтиды.
коммуникативтік стратегия Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Қарым-қатынас процесінде жіберушінің өзінің коммуникативтік мақсатына жету үшін саналы түрде немесе интуитивті түрде қолданатын әрекеттер мен тәсілдер жиынтығы. Сөйлеушінің немесе жазушының хабарды тиімді жеткізу, алушыны түсіну және одан қажетті реакцияны алу үшін таңдайтын жоспары.
коммуникативтік функция Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер) немесе коммуникативтік актілердің (мәлімдеме, сұрақ, бұйрық) нақты қарым-қатынас жағдайында атқаратын мақсаты немесе рөлі.
коммуникативтік-сөйлеу Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Адамның сөйлеу тілін (ауызша және жазбаша) қарым-қатынас жасау үшін қолдану процесін сипаттайтын ұғым. Бұл тіл білімі мен психологияның қиылысында жатқан сала, ол тілдің құрылымына ғана емес, оның нақты қарым-қатынас жағдайларында қалай жұмыс істейтініне, адамның ойын, сезімін, ниетін қалай жеткізетініне баса назар аударады.
коммуникация Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Екі немесе одан да көп субъектілер (адамдар, жануарлар, жүйелер) арасында ақпарат, идея, сезім, ой, ниет немесе тәжірибе алмасу процесі. Бұл процесс арқылы адамдар өзара әрекеттеседі, түсініседі, әлеуметтік байланыстар орнатады және қоғамда тіршілік етеді.
композиция Этимология: латынның «com-» («cum») – «бірге», «бірігіп» және латынның «ponere» – «қою», «орналастыру» Анықтама: Әдебиетте, өнерде (бейнелеу өнері, музыка, архитектура), сондай-ақ жалпы шығармашылық қызметте элементтерді белгілі бір ретпен, үйлесімділікпен және мақсатқа сай орналастыру, құрылымдау принципі. Оның басты мақсаты – біртұтас, мағыналы, гармониялық және эстетикалық тұрғыдан әсерлі туынды жасау. Композиция – бұл кез келген шығарманың ішкі ұйымдасуы, оның идеялық-көркемдік мазмұнын ашатын құрал.
композициялық тәсілдер Этимология: латынның «com-» («cum») – «бірге», «бірігіп» және латынның «ponere» – «қою», «орналастыру» Анықтама: Әртүрлі өнер түрлерінде, әдебиетте және шығармашылықта шығарманың элементтерін ұйымдастыру, орналастыру және реттеу үшін қолданылатын нақты әдістер мен принциптер. Автордың (суретші, жазушы, композитор, архитектор) өз идеясын, мағынасын немесе эмоционалдық әсерін көрерменге/оқырманға/тыңдаушыға тиімді жеткізу үшін қолданатын «құралдары».
композициялық тұтастық Этимология: латынның «com-» («cum») – «бірге», «бірігіп» және латынның «ponere» – «қою», «орналастыру» Анықтама: Кез келген өнер туындысының, әдеби шығарманың немесе басқа да креативті жұмыстың барлық элементтерінің бір-бірімен үйлесімді, логикалық және мағыналық тұрғыдан байланысып, біртұтас, аяқталған және қабылдауға оңай әсер қалдыратын қасиеті. Бұл шығарманың жекелеген бөліктерінің жай ғана жиынтығы емес, олардың өзара әрекеттесуі арқылы пайда болатын бірегей, ажырамас дүние болуы.
компоративтік фоносемантика Этимология: латынның «com-» («cum») – «бірге», «бірігіп» және латынның «parare» – «дайындау», «теңестіру», «қатар қою» Анықтама: Әртүрлі тілдердегі дыбыстардың (фонемалардың) мағыналық немесе символдық мәндерін салыстырмалы түрде зерттейтін тіл білімінің саласы.
компробация Этимология: латынның «com-» («cum») – «бірге», «бірігіп» және латынның «probare» – «тексеру», «сынау», «дәлелдеу» Анықтама: Ғылыми зерттеулер, диссертациялық жұмыстар және ірі жобалар контекстінде қолданылады. Ол теориялық тұжырымдардың, ғылыми нәтижелердің, әзірленген әдістемелердің немесе ұсыныстардың іс жүзіндегі дұрыстығын, тиімділігін және қолданысқа жарамдылығын тексеру және растау процесін білдіреді.
конверсия Этимология: латынның «con-» («cum») – «бірге», «толығымен» және латынның «vertere» – «бұру», «айналдыру» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе морфология және сөзжасам саласында, сөздің өзінің бастапқы формасын өзгертпей, басқа сөз табына ауысу құбылысы.
коннатативтік мағыналар Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің негізгі, сөздікте берілген тура мағынасынан (денотативтік мағына) бөлек, оның қолданылуымен байланысты туындайтын қосымша, жанама, эмоционалдық, ассоциативтік немесе мәдени реңктері.
коннотативтік мазмұн Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің, фразаның, кескіннің немесе кез келген семиотикалық бірліктің негізгі, тура (денотативтік) мағынасынан тыс, қосымша реңктерін, эмоционалдық әсерін, ассоциацияларын және мәдени контекстін білдіретін мағыналық қабаты. Ол тура мағынаға қабаттасып, оған тереңдік, субъективтілік және көпмағыналық береді.
коннотативтік семантика Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Тіл білімінің мағыналарды зерттейтін (семантика) саласының бір бағыты, ол сөздердің, тіркестердің немесе басқа да тілдік бірліктердің тура, объективті (денотативтік) мағынасынан тыс, оған қосымша берілетін эмоционалдық, экспрессивті, стильдік, ассоциативтік және мәдени реңктерін зерттейді. Бұл бағыт тілдің адамның сезімдерін, қарым-қатынасын және қоғамдағы рөлін қалай көрсететініне баса назар аударады.
коннотаттық аспекті Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің, тіркестің, символдың немесе кез келген хабарламаның негізгі, тура (денотативтік) мағынасымен қатар, оған қосымша туындайтын жанама, эмоционалдық, ассоциативтік және мәдени реңктерін сипаттайтын қыры. Бұл – хабардың тек «не туралы» екенін ғана емес, сонымен қатар оның «қандай сезімдер мен ойлар тудыратынын», «қандай баға беретінін» көрсететін жағы.
коннотаттық компоненттер Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің немесе басқа да тілдік бірліктің негізгі, тура (денотативтік) мағынасына қосымша берілетін және оның жалпы мазмұнын байытатын эмоционалдық, экспрессивті, стильдік, ассоциативтік және мәдени реңктері. Сөздің тек «не» туралы екенін ғана емес, сонымен қатар оның «қалай» қабылданатынын, қандай сезімдер тудыратынын және қандай қарым-қатынасты білдіретінін анықтайтын мағыналық бөліктері.
коннотаттық мағына Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің немесе сөз тіркесінің негізгі, тура, сөздікпен берілген мағынасынан (денотативтік мағына) тыс, оған қосымша берілетін эмоционалдық, экспрессивті, стильдік, ассоциативтік немесе мәдени реңктері.
коннотатық лексика Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздердің тек тура, негізгі (денотативтік) мағынасын ғана емес, сонымен қатар оларға қосымша эмоционалдық, экспрессивті, стильдік, ассоциативтік және мәдени реңктерді беретін сөздік қор жиынтығы.
коннотация Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің, тіркестің, символдың немесе кез келген хабарламаның негізгі, тура, сөздікпен берілген мағынасынан (денотация) бөлек, оған қосымша туындайтын эмоционалдық, экспрессивті, стильдік, ассоциативтік немесе мәдени реңктері.
коннотация құбылыстары Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Тілдегі сөздер мен тіркестердің негізгі, тура (денотативтік) мағынасынан тыс, оған қосымша мән беретін, эмоционалдық, экспрессивті, стильдік, ассоциативтік және мәдени реңктердің пайда болуы мен қызмет етуіне қатысты барлық жағдайлар мен көріністер. Бұл құбылыстар тілдің адамның сезімдерін, қарым-қатынасын және қоғамдағы рөлін қалай көрсететінін сипаттайды.
коннотациялық мағына Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің, тіркестің, символдың немесе кез келген хабарламаның негізгі, тура, сөздікпен берілген мағынасынан (денотация) бөлек, оған қосымша туындайтын эмоционалдық, экспрессивті, стильдік, ассоциативтік немесе мәдени реңктері.
консолидация (консолидация) Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «solidare» – «бекіту, нығайту» Анықтама: Тілдік элементтердің, құрылымдардың немесе нормалардың тілде немесе сөйлеу жүйесінде пайда болу, бірігу немесе сақтау процесі. Бұл термин лингвистикалық контексттерде әртүрлі қолданылады.
контаминация Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «tangere» –«тиісу», «жанасу» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе лексикология мен сөзжасам саласындағы, бір-бірімен мағыналық немесе дыбыстық жақындығы бар екі немесе одан да көп сөздің немесе тіркестің әсерінен жаңа бір сөздің немесе мағынаның пайда болу құбылысы.
контекстуалдық ерекшелік Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «texere» – «тоқу», «өру» Анықтама: Кез келген тілдік бірліктің (сөз, тіркес, сөйлем) немесе басқа да объектінің, құбылыстың мағынасын, функциясын немесе сипатын анықтайтын немесе өзгертетін, оны қоршаған жағдайлар, факторлар мен элементтердің жиынтығы.
контекстуалдық интерпретация Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «texere» – «тоқу», «өру» Анықтама: Кез келген хабарламаның, сөздің, мәтіннің немесе құбылыстың мағынасын, мәнін немесе астарындағы ниетін оны қоршаған контексті (жағдайды, жағдаятты, фонды) ескере отырып түсіндіру және талдау процесі.
контекстуалдық метафора Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «texere» – «тоқу», «өру» Анықтама: Метафораның бір түрі, мұнда образды мағына (метафора) сөздің негізгі, тура мағынасында емес, тек белгілі бір сөйлеу немесе мәтіндік жағдайда, яғни белгілі бір контексте ғана көрініс тауып, түсінілетін құбылыс.
контекстуалдық рең Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «texere» – «тоқу», «өру» Анықтама: Сөздің, сөйлемнің немесе хабарламаның негізгі, тура мағынасына (денотация) қосымша, оның қолданылған нақты жағдайына (контекстіне) байланысты пайда болатын нәзік, қосымша мағыналық немесе эмоционалдық қабат. Хабардың айтылған ортасына, сөйлеушінің ниетіне, қарым-қатынасқа қатысушылардың өзара байланысына және мәдени ерекшеліктерге байланысты туындайтын «қосымша бояулар».
контекстуалдық символ Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «texere» – «тоқу», «өру» Анықтама: Өздігінен, жеке тұрғанда анық символдық мағынаға ие болмайтын, бірақ белгілі бір контексте (мәтінде, жағдайда, мәдени ортада) ғана айрықша символдық мәнге ие болып, терең мағыналық қабаттарды ашатын элемент.
контекстуалдық талдау Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «texere» – «тоқу», «өру» Анықтама: Кез келген мәтіннің, хабарламаның, сөздің, құбылыстың немесе әрекеттің мағынасын, мәнін, функциясын және оның астарындағы ниетін оны қоршаған кеңірек жағдайларды (контексті) ескере отырып, жүйелі түрде зерттеу және түсіндіру процесі. Бұл талдау әдісі ақпаратты тек тура мағынасында ғана емес, сонымен қатар оның айтылған немесе орындалған ортасын, шарттарын, қатысушылардың рөлдерін, ниеттерін және мәдени ерекшеліктерін ескере отырып ұғынуға бағытталған.
концепт Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «capere» – «ұстау», «алу» Анықтама: Когнитивтік лингвистика мен философияда кеңінен қолданылатын термин, ол адамның санасында қалыптасқан қоршаған әлем туралы жалпылама ұғымды, білімді немесе идеяны білдіреді.
концепция Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «capere» – «ұстау», «алу» Анықтама: Қандай да бір құбылыс, мәселе, идея немесе жүйе туралы тұтас, біртұтас түсініктер жүйесі; негізгі ой, қағидалар мен принциптер жиынтығы. Белгілі бір заттың, процестің немесе құбылыстың мәнін, оның ішкі байланыстарын және даму заңдылықтарын түсіндіретін, логикалық негізделген және реттелген көзқарастар жиынтығы.
көмескі уәждік Анықтама: Адамның саналы түрде мойындамайтын немесе толық түсінбейтін, бірақ оның мінез-құлқына, ойлауына және сезімдеріне айтарлықтай әсер ететін ішкі қозғаушы күштер.
көнерген лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілде белсенді қолданыстан шығып қалған немесе қолданылу аясы айтарлықтай тарылған, бірақ сол тілдің тарихында болған және белгілі бір контексте (көбіне тарихи мәтіндерде, әдебиетте, диалектілерде) кездесетін сөздер мен тіркестер жиынтығы.
көңіл-күйді білдіретін сөздер Анықтама: Адамның ішкі эмоционалдық жағдайын, сезімдерін, көңіл-күйін сипаттайтын немесе жеткізетін лексикалық бірліктер. Бұл сөздер тілдегі экспрессивтіліктің (әсерліліктің) маңызды құралы болып табылады және коммуникацияда айтушының эмоциясын, оның айтып тұрған затына немесе құбылысына деген қарым-қатынасын көрсетеді.
көптік жалғаулары Анықтама: Қазақ тіліндегі зат есімдерге жалғанып, олардың бір емес, бірнеше, көп мөлшердегі затты немесе құбылысты білдіретінін көрсететін қосымшалар. Қазақ тілінде көптік мағынаны білдіретін алты негізгі жалғау бар, олардың таңдалуы түбір сөздің соңғы буынының жуан не жіңішкелігіне және дыбыстық үйлесімділігіне (үндестік заңы) байланысты болады.
көріктеуіш тәсілдер Анықтама: Әдеби шығармаларда, публицистикада, тіпті күнделікті сөйлеу тілінде де ойды, сезімді немесе бейнені әсерлі, көркем, әдемі және мәнерлі етіп жеткізу үшін қолданылатын тілдік құралдар мен амалдар жиынтығы. Олар мәтінге эмоционалдық тереңдік, образдылық және эстетикалық құндылық береді.
көріктеуіш-бейнелеуіш құралдар Анықтама: Тілдегі ойды, сезімді, бейнені немесе шындықты ерекше әсерлі, көркем, айқын және әдемі етіп жеткізу үшін қолданылатын тілдік амалдар мен тәсілдер жиынтығы. Олар мәтінге тереңдік, эмоционалдық байлық, образдылық және эстетикалық құндылық береді. Бұл құралдар тікелей, тура мағынадан ауытқып, сөздерге жаңа, жанама, ауыспалы немесе символдық мән беріп, оқырманның (тыңдаушының) қиялын оятып, сезіміне әсер етеді.
көркем бейнелілік Анықтама: Әдебиет пен өнердегі ойды, сезімді, құбылысты немесе шындықты абстрактілі түрде емес, нақты, көз алдына келетін образдар, суреттер және метафоралық ұғымдар арқылы жеткізу тәсілі. Ол көркем шығарманың мәнерлілігін, әсерлілігін және эстетикалық құндылығын арттырады.
көркем дискурс Этимология: латынның «dis-» – «жан-жаққа», «керісінше», «бөлек» және латынның «currere» – «жүгіру», «ағу», «айналып жүру» Анықтама: Әдеби шығарманың тілі, құрылымы және мағыналық ұйымдастырылуы ғана емес, сонымен қатар оның автор, оқырман және контекст арасындағы күрделі қарым-қатынасы мен өзара әрекетін қамтитын тілдік және мәдени құбылыс. Ол тек сөздер жиынтығы емес, белгілі бір идеяларды, сезімдерді және көркем бейнелерді жеткізуге бағытталған коммуникативті акт болып табылады.
көркем әдеби стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Әдеби шығармаларда (проза, поэзия, драма) қолданылатын тілдік құралдар мен тәсілдердің жиынтығы, ол автордың ойын, сезімін, көркем бейнесін және дүниетанымын эстетикалық тұрғыдан әсерлі, мәнерлі және терең мағыналы етіп жеткізуге бағытталған. Бұл стиль тілдің барлық мүмкіндіктерін (лексикалық, грамматикалық, фонетикалық) пайдалана отырып, оқырманға эмоционалдық және интеллектуалды әсер етеді.
көркем әдебиет Анықтама: Адамзаттың рухани мәдениетінің ерекше бір саласы, тілді көркемдік құрал ретінде пайдалана отырып, өмір шындығын образды-эмоционалдық тұрғыдан бейнелейтін өнер түрі. Ол ақпарат берумен қатар, оқырманға эстетикалық ләззат беруді, оның сезіміне әсер етуді, ойландыруды және адамгершілік құндылықтарды насихаттауды мақсат етеді.
көркем әдебиет стилистикасы Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінің бір саласы, ол көркем әдебиет шығармаларындағы тілдік құралдардың қолданылу ерекшеліктерін, олардың идеялық-эстетикалық қызметін және авторлық стильдің қалыптасу механизмдерін зерттейді. Бұл сала тек сөздердің мағынасын ғана емес, сонымен қатар олардың мәтіндегі эмоциялық-экспрессивті реңкін, образдық әлеуетін және оқырманға тигізетін әсерін талдайды.
көркем мәтін лингвистикасы Этимология: латынның «lingua» сөзінен және грек тілінің «-istikos» жұрнағынан құралған – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Тіл білімінің бір саласы, ол көркем әдебиет мәтіндерінің тілдік құрылымын, олардың функционалдық-стильдік ерекшеліктерін, тілдік бірліктердің эстетикалық қызметін және авторлық стильдің қалыптасу механизмдерін кешенді түрде зерттейді. Бұл сала тілдік талдау арқылы көркем мәтіннің мағыналық тереңдігін, эмоционалдық әсерін және көркемдік құндылығын ашуға бағытталған.
көркем образ Анықтама: Әдебиет пен өнердегі өмір шындығын суреттейтін, автордың шығармашылық қиялы арқылы жасалған нақты немесе абстрактілі, бірақ сезімдік қабылдауға болатын бейне. Ол жай ғана суреттеу емес, терең мағынаға ие, эмоционалдық әсер беретін және оқырманның (көрерменнің) қиялын оятатын эстетикалық құбылыс.
көркем образдылық Анықтама: Әдебиет пен өнердегі ойды, сезімді, құбылысты немесе шындықты абстрактілі түрде емес, нақты, көз алдына келетін бейнелер, суреттер және метафоралық ұғымдар арқылы жеткізу тәсілі. Ол көркем шығарманың мәнерлілігін, әсерлілігін және эстетикалық құндылығын арттырады.
көркем өрнек Анықтама: Әртүрлі материалдарда (мата, ағаш, металл, тері, тас, керамика, т.б.) және әртүрлі өнер түрлерінде (сәулет өнері, қолданбалы өнер, сурет өнері, зергерлік өнер) эстетикалық мақсатта қолданылатын, қайталанатын немесе үйлесімді түрде орналасқан элементтердің, сызықтардың, фигуралардың, түстердің біртұтас жүйесі. Ол затқа, бұйымға немесе кеңістікке әсемдік, мәнерлілік және мәдени мағына береді.
көркем параллель Этимология: грек тілінің «para-» (παρά) – «қасында», «жанында» және грек тлінің «allēlōn» (ἀλλήλων) – «бір-бірімен» Анықтама: Әдебиетте және ауыз әдебиетінде екі немесе одан да көп сөйлемдердің, сөз тіркестерінің немесе өлең жолдарының синтаксистік құрылысының ұқсас болып келуі арқылы ойды, бейнені немесе сезімді күшейтуге, салыстыруға немесе қарама-қарсы қоюға арналған көркемдеуіш тәсіл. Ол мәтінге ырғақ, әуезділік, симметрия және айқындылық береді.
көркем публицистика Этимология: латынның «publicus» – «жалпыға ортақ», «қоғамдық» Анықтама: Публицистикалық стильдің бір түрі. Қоғамдық-саяси, әлеуметтік, мәдени мәселелерді көтере отырып, оларды көркем әдебиетке тән бейнелі, эмоционалды және әсерлі тілмен жеткізуге бағытталған. Яғни, ол журналистикалық талдауды, деректілікті және өзектілікті көркем әдебиеттің мәнерлілік құралдарымен (образдылық, эмоционалдық, тілдің байлығы) ұштастырады.
көркем реминисценция Этимология: латынның «re-» – «қайта», «кері», «жаңадан» және «minisci» – «есте сақтау», «ойға алу» Анықтама: Әдеби шығармада бұрыннан белгілі, басқа бір мәтінге (әдеби, тарихи, мифологиялық, діни), оқиғаға, бейнеге, музыкалық шығармаға, өнер туындысына немесе белгілі бір мәдени құбылысқа жасырын, жанама түрде сілтеме жасау немесе еске түсіру тәсілі. Ол тікелей дәйексөз (цитата) немесе аллюзия сияқты айқын болмай, оқырманның біліміне, мәдени танымына сүйене отырып, шығарманың мағыналық тереңдігін арттырады.
көркем сөз Анықтама: Тілдегі ойды, сезімді, бейнені немесе шындықты әсерлі, мәнерлі, әдемі және эмоционалды түрде жеткізу үшін қолданылатын, тура мағынасынан ауытқыған немесе ерекше көркемдік реңкке ие болған сөздер мен сөз тіркестері. Ол күнделікті, қарапайым сөйлеуден ерекшеленіп, мәтінге тереңдік, образдылық және эстетикалық құндылық береді.
көркем сөздің ықпалы Анықтама: Оқырманға немесе тыңдаушыға тигізетін жан-жақты әсері, яғни оның ойды, сезімді және бейнені жеткізудегі ерекше күші мен мүмкіндіктері. Көркем сөз жай ғана ақпарат берумен шектелмей, адамның санасына, эмоциясына және дүниетанымына терең із қалдырады.
көркем стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Әдеби шығармаларда (проза, поэзия, драма) қолданылатын тілдік құралдар мен тәсілдердің жиынтығы, ол автордың ойын, сезімін, көркем бейнесін және дүниетанымын эстетикалық тұрғыдан әсерлі, мәнерлі және терең мағыналы етіп жеткізуге бағытталған. Бұл стиль тілдің барлық мүмкіндіктерін (лексикалық, грамматикалық, фонетикалық) пайдалана отырып, оқырманға эмоционалдық және интеллектуалды әсер етеді.
көркем стильдену Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Өнер мен әдебиеттегі бейнені, объектіні, құбылысты немесе тілдік элементті оның табиғи, шынайы формасынан немесе қолданысынан әдейі ауытқытып, оны белгілі бір көркемдік мақсатта өңдеу, жинақтау, әшекейлеу немесе ерекше сипат беру тәсілі. Бұл процесс арқылы бейнеленген нәрсенің маңызды қасиеттері айқындалып, артық детальдар алынып тасталады немесе өзгертіледі, осылайша оған жаңа эстетикалық және мағыналық мән беріледі.
көркем трансформация Этимология: латынның «trans-» – «арқылы», «өтпелі», «кесіп өту» және латынның «formare» – «қалыптастыру», «форма беру» Анықтама: Өнер мен әдебиеттегі шындықты, объектіні немесе идеяны оның бастапқы, шынайы қалпынан өзгертіп, оған жаңа форма, мағына, сипат және көркемдік мән беру процесі. Бұл тек сыртқы өзгеріс қана емес, сонымен қатар ішкі мағыналық, эмоционалдық және эстетикалық қайта өңдеуді қамтиды. Көркем трансформация арқылы суретші, жазушы немесе композитор өмірдің күрделі құбылыстарын өзінің көркемдік көзқарасымен және шеберлігімен бейнелеп, оқырманға немесе көрерменге жаңаша қабылдауға мүмкіндік береді.
көркем тіл Анықтама: Әдеби шығармаларда, публицистикада, шешендік сөздерде және кейде күнделікті сөйлеуде ойды, сезімді, бейнені немесе шындықты әсерлі, мәнерлі, әдемі және эмоционалды түрде жеткізу үшін қолданылатын тілдік құралдар мен тәсілдердің жиынтығы. Ол тілдің тек ақпарат беру функциясынан асып, оның эстетикалық, эмоционалдық және бейнелеушілік мүмкіндіктерін барынша пайдаланады.
көркем шарықтау Анықтама: Әдеби шығарманың немесе кез келген көркем туындының (фильм, пьеса, музыкалық шығарма) сюжеттік дамуындағы шиеленістің, оқиғалардың, сезімдердің және кейіпкерлердің ішкі күресінің ең жоғары, ең шиеленіскен нүктесі. Бұл сәтте шығарманың негізгі қарама-қайшылықтары, конфликтілері ашық көрініс тауып, одан кейін оқиға шешімге қарай бағыт алады. Шарықтау – шығарманың ең әсерлі, ең есте қаларлық және эмоционалдық тұрғыдан ең күшті сәті.
көркем шығарма Анықтама: Әдебиет пен өнердің кез келген түрінде автордың шығармашылық қиялы мен шеберлігі арқылы жасалған, өмір шындығын образды-эмоционалдық тұрғыдан бейнелейтін және оқырманға (көрерменге, тыңдаушыға) эстетикалық, эмоционалдық әсер беретін туынды. Оның негізгі мақсаты – тек ақпарат берумен шектелмей, адамның рухани әлеміне ықпал ету, оны ойландыру, сезімдерін ояту және оған эстетикалық ләззат сыйлау.
көркем шығарма тілі Анықтама: Көркем шығармада автордың идеялық-эстетикалық мақсатын іске асыру үшін қолданылатын тілдік құралдардың, тәсілдердің, категориялардың және стильдік ерекшеліктердің біртұтас жүйесі. Ол тілдің барлық деңгейлерінің (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, образдылық, экспрессивтілік, эмоционалдық және эстетикалық әсер етуге бағытталған. Көркем шығарма тілі – автордың өмір шындығын көркемдік тұрғыдан танып, оны оқырманға жеткізу құралы.
көркем шындық Анықтама: Өнер мен әдебиетте өмір шындығының тікелей, дәл көшірмесі емес, керісінше, автордың шығармашылық қиялы, дүниетанымы және көркемдік ойы арқылы өңделіп, жинақталып, типтендіріліп және қайта жасалған бейнесі. Ол объективті шындықтан өзгеше, өйткені ол автордың субъективті көзқарасымен қабылданып, көркемдік заңдылықтарға сай өзгертіледі. Көркем шындық – өнердің өмірді тану және бейнелеудегі ерекше тәсілі.
көркемдік акцент Этимология: латынның «ad-» («a-») – «қасында», «жанында» және латынның «canere» – «ән салу» Анықтама: Өнер мен әдебиетте автордың шығарманың белгілі бір элементіне (ойға, сөзге, образға, детальға, оқиғаға, кейіпкерге) саналы түрде ерекше назар аударту, оны ерекшелеп көрсету тәсілі. Бұл тәсіл арқылы автор оқырманның немесе көрерменнің зейінін қажетті тұсқа бағыттап, сол элементтің мағынасын, эмоциялық әсерін немесе көркемдік құндылығын күшейтеді. Көркемдік акцент шығарманың идеялық-көркемдік мазмұнын тереңдетуге және оқырманның қабылдауын күшейтуге қызмет етеді.
көркемдік бірегейлік Анықтама: Өнер мен әдебиеттегі шығарманың, суретшінің (жазушының, композитордың) немесе белгілі бір стильдің (бағыттың) қайталанбас, өзіндік ерекшелігі мен даралығы. Ол басқа шығармаларға немесе авторларға ұқсамайтын, оған ғана тән, оны өзгелерден ерекшелейтін көркемдік қасиеттердің жиынтығын білдіреді. Көркемдік бірегейлік шығарманың құндылығын арттырып, оның мәдени мұрадағы орнын айқындайды.
көркемдік бірлік Анықтама: Өнер мен әдебиеттегі шығарманың барлық элементтерінің (идея, тақырып, сюжет, композиция, кейіпкерлер, тіл, стиль, көркемдік тәсілдер) бір-бірімен тығыз байланысып, өзара үйлесім тауып, бір мақсатқа бағынып, біртұтас, ажырамас көркем дүние құруы. Бұл қасиет шығарманың ішкі үйлесімділігін, толықтығын және органикалық тұтастығын қамтамасыз етеді, оның идеялық-көркемдік мазмұнын толыққанды ашуға мүмкіндік береді.
көркемдік әдіс Анықтама: Өнер мен әдебиетте суреткердің (жазушының, ақынның, суретшінің) өмір шындығын тану, таңдау, талдау, жинақтау, бағалау және көркем бейнелер арқылы бейнелеу принциптері мен тәсілдерінің жүйесі. Бұл автордың әлемге, адамға және қоғамға деген көзқарасынан, оның эстетикалық ұстанымынан туындайды. Көркемдік әдіс шығарманың мазмұны мен формасының бірлігін қамтамасыз етеді және оның көркемдік ерекшелігін анықтайды.
көркемдік дискурс Этимология: латынның «dis-» – «жан-жаққа», «керісінше», «бөлек» және латынның «currere» – «жүгіру», «ағу», «айналып жүру» Анықтама: Әдеби шығармадағы автор мен оқырман арасындағы көркем тіл арқылы жүзеге асатын, мағыналық және коммуникативтік өзара әрекеттесу процесі. Бұл тек мәтін ғана емес, сонымен қатар мәтіннің жасалуына, қабылдануына және интерпретациялануына әсер ететін барлық мәдени, әлеуметтік, тарихи және психологиялық факторлардың жиынтығы. Көркемдік дискурс – шығарманың көркемдік әлемі қалай жасалатынын және оқырман санасында қалай өмір сүретінін зерттейтін күрделі құбылыс.
көркемдік жүйе Анықтама: Өнер мен әдебиеттегі шығарманың, жеке автордың шығармашылығының немесе белгілі бір әдеби-көркемдік бағыттың (ағымның) өзара байланысты, бір-біріне тәуелді элементтерінің біртұтас, үйлесімді жиынтығы. Бұл жүйедегі әрбір элемент (идея, тақырып, кейіпкерлер, сюжет, композиция, көркем тіл, стиль, жанр) өзіндік қызмет атқарады, бірақ олардың барлығы ортақ бір мақсатқа – автордың дүниетанымын, идеясын көркем образдар арқылы толыққанды жеткізуге бағытталған. Көркемдік жүйе шығарманың ішкі логикасын, оның құрылымын және мағыналық тереңдігін анықтайды.
көркемдік инновация Этимология: латынның «in-» – «ішіне», «жаңа» және латынның «novare» – «жаңарту», «өзгерту» Анықтама: Өнер мен әдебиеттегі жаңалықты енгізу, бұрын болмаған көркемдік тәсілдерді, формаларды, жанрларды, стильдерді немесе идеяларды табу және қолдану процесі. Дәстүрлі қалыптасқан нормалардан, ережелерден, канондардан саналы түрде бас тартып, өнердегі шекараны кеңейтуге, оған жаңа тыныс беруге бағытталған шығармашылық ізденіс. Көркемдік инновация өнердің дамуына, оның өзектілігін сақтауына және жаңа мағыналар ашуына себепші болады.
көркемдік интонация Этимология: латынның «intonare» – «қатты айту», «әуенді дыбыстау» Анықтама: Әдеби шығарманың (әсіресе поэзияда, драмада, прозадағы диалогтарда) автордың ойын, сезімін, көңіл-күйін, қатынасын, сондай-ақ мәтіннің мағыналық реңкін жеткізу үшін дауыстың ырғағын, екпінін, паузасын, тембрін және әуенін қолдану тәсілі. Ол жазбаша мәтіннің «дыбысталуын» қамтамасыз етеді, оқырманның ішкі «тыңдауына» әсер етеді, шығарманың эмоционалдық және эстетикалық әсерін күшейтеді. Көркемдік интонация мәтіннің жай ғана оқылуына емес, оның сезіммен, мәнерлеп айтылуына жауап береді.
көркемдік композиция Этимология: латынның «com-» («cum») – «бірге», «бірігіп» және латынның «ponere» – «қою», «орналастыру» Анықтама: Әдеби немесе кез келген көркем шығармадағы оның бөліктерінің, элементтерінің (сюжет, кейіпкерлер, оқиғалар, детальдар, тілдік құралдар) белгілі бір ретпен, жүйемен орналасуы және өзара байланысы, олардың біртұтас көркем дүние құруға бағытталуы. Бұл – автордың шығарманың мазмұны мен идеясын ең тиімді, әсерлі және үйлесімді түрде жеткізу үшін қолданатын құрылымдық ұйымдастыру принципі. Композиция шығарманың ішкі сәулетін, оның құрылымын, ритмін және динамикасын анықтайды.
көркемдік композицияның икемділігі Этимология: латынның «com-» («cum») – «бірге», «бірігіп» және латынның «ponere» – «қою», «орналастыру» Анықтама: Әдеби немесе кез келген көркем шығармадағы элементтерді (сюжет, кейіпкерлер, оқиғалар, детальдар, тілдік құралдар) дәстүрлі қалыптан тыс, еркін және жаңаша орналастыру, реттеу және байланыстыру мүмкіндігі. Бұл – автордың белгілі бір қатаң ережелерге бағынбай, өзінің шығармашылық идеясын ең тиімді және әсерлі түрде жеткізу үшін композициялық құрылымдармен еркін эксперимент жасау қабілеті. Икемділік шығармаға динамика, күтпеген бұрылыстар және көпмағыналылық береді, оны стандартты схемалардан арылтады.
көркемдік контраст Этимология: латынның «contra-» – «қарсы», «керісінше» және латынның «stare» – «тұру» Анықтама: Әдеби және басқа да көркем шығармалардағы бір-біріне қарама-қарсы элементтерді, бейнелерді, ұғымдарды, сипаттамаларды немесе оқиғаларды әдейі қатар қою арқылы олардың айырмашылығын, өзіндік ерекшелігін және әсерін күшейту тәсілі. Бұл тәсіл шығармаға динамика, шиеленіс, эмоциялық тереңдік және автордың идеясын айқынырақ жеткізуге мүмкіндік береді. Контраст арқылы бір құбылыстың екіншісімен салыстыруындағы айырмашылықтар мен қарама-қайшылықтар айқындалып, оқырманның қабылдауына ерекше әсер етеді.
көркемдік көпқырлылық Анықтама: Өнер мен әдебиеттегі суреткердің (жазушы, ақын, режиссер, суретші) немесе жеке шығарманың әртүрлі аспектілерді, қасиеттерді, жанрларды, стильдерді немесе тақырыптарды бір мезгілде қамту қабілеті. Бұл бір бағытпен немесе бір стильмен шектелмей, кең ауқымды мүмкіндіктерді меңгеру және оларды шығармашылықта шеберлікпен қолдану. Көпқырлылық шығармаға немесе авторға тереңдік, байлық және мағыналық ауқымдылық береді, оны оқырман үшін тартымды етеді.
көркемдік құралдар Анықтама: Әдебиет пен өнерде автордың (жазушы, ақын, режиссер, суретші) ойын, сезімін, идеясын ең әсерлі, бейнелі және мәнерлі түрде жеткізу үшін қолданатын тілдік және көркемдік тәсілдер мен элементтердің жиынтығы. Олар шығармаға эстетикалық құндылық, эмоционалдық тереңдік, көркемдік мән беріп, оқырманның немесе көрерменнің қабылдауын күшейтеді. Көркемдік құралдар шығарманың көркемдік әлемін құруда және оның мағынасын ашуда шешуші рөл атқарады.
көркемдік мазмұн Анықтама: Әдеби немесе кез келген көркем шығарманың идеялық-тақырыптық негізі, автордың айтқысы келген негізгі ойы, хабарламасы, өмір шындығын танудағы және оған деген көзқарасындағы басты мәселелер мен ұғымдардың жиынтығы. Ол шығарманың не туралы және не үшін жазылғанын көрсетеді, автордың дүниетанымын, моральдық-этикалық ұстанымдарын және эстетикалық талғамын білдіреді. Көркемдік мазмұн шығарманың көркемдік формасымен (сюжет, композиция, тіл, стиль) тығыз байланысты, онымен біртұтас органикалық бірлік құрайды.
көркемдік тұрғыда интерпретациялау Этимология: латынның «inter-» – «арасында», «өзара» және латынның «pretari» – «баға беру», «түсіну», «келісім жасау» Анықтама: Өнер туындысын (әдеби шығарма, кескіндеме, музыка, театр, кино және т.б.) қабылдаушының (оқырман, көрермен, тыңдаушы) өзінің біліміне, өмірлік тәжірибесіне, мәдени контекстіне және эстетикалық талғамына сүйене отырып, шығарманың мағынасын, идеясын, көркемдік құндылығын талдауы, түсіндіруі және оған өзіндік мағына беруі процесі. Бұл тек шығарманың мазмұнын түсіну ғана емес, сонымен қатар оның формасы, құрылымы, автордың ниеті және әлемдік контекстпен байланысы туралы терең ой толғау.
көсем сөз Анықтама: Әдебиет пен журналистиканың тоғысындағы, қоғамдық-саяси, әлеуметтік, мәдени, моральдық және өзге де өзекті мәселелерді көтеріп, оларға авторлық көзқарас пен баға беретін, оқырманды белгілі бір іс-әрекетке немесе ойға итермелейтін, мақсатты бағытталған көркем-публицистикалық шығармалар жиынтығы. Көсемсөздің басты мақсаты – қоғамдық пікірге әсер ету, оны қалыптастыру және белгілі бір әлеуметтік мақсаттарға жетуге ықпал ету.
көсемше Анықтама: Қазақ тіліндегі етістіктің ерекше бір түрі, ол негізгі етістікке қосымша мағына үстеп, іс-қимылдың қосымша әрекетін, себебін, мақсатын, мезгілін, қалай орындалғанын немесе шартын білдіреді. Көсемше етістікке тән белгілерді (рай, шақ, жақ категорияларын) сақтамайды, бірақ үстеуге тән белгілерді (мезгіл, мекен, себеп-салдар, амал) алып, сөйлемде пысықтауыш қызметін атқарады.
кроcсереференция Этимология: ағылшын тілінің «cross» – «айқастыру», «қиыстыру», «өту» және латынның «reference» – «сілтеме», «ақпарат» Анықтама: Мәтіннің (кітаптың, құжаттың, сайттың) бір бөлігінен оның басқа бөлігіне жасалған сілтеме. Оның мақсаты – оқырманға немесе пайдаланушыға бір тақырыпқа қатысты қосымша ақпаратты, анықтамаларды немесе толықтыруларды табуға көмектесу, сондай-ақ мәтіннің ішкі байланысын, біртұтастығын көрсету. Кросс-референция ақпараттың логикалық және жүйелі түрде ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
кульминация Этимология: латынның «culminatio» – «шыңға жету», «ең жоғары нүктеге көтерілу» Анықтама: Әдеби шығармадағы (немесе кез келген өнер туындысындағы, оқиғадағы) сюжеттік шиеленістің, конфликтінің ең жоғарғы, ең өткір нүктесі, одан кейін оқиғаның шешіміне қарай бетбұрыс жасалатын сәт. Бұл – шығарманың драмалық дамуының ең шыңы, кейіпкерлердің тағдыры шешіліп, негізгі қарама-қайшылықтар айқындалатын немесе шешілуге жақын қалатын ең маңызды сәт. Кульминация оқырманның немесе көрерменнің назарын барынша шоғырландырып, эмоциялық әсерді күшейтеді.
кумулятивтік Этимология: латынның «cumulus» – «үйінді, жиынтық» Анықтама: Белгілі бір құбылыстың, процестің немесе нәтиженің біртіндеп жинақталу, шоғырлану, ұлғаю арқылы дамуын сипаттайтын ұғым. Яғни, бірнеше жекелеген, кішкентай элементтердің немесе әсерлердің қосылуы арқылы біртұтас, үлкен және сапалы жаңа нәтижеге жетуді білдіреді.
күрделі атаулар Анықтама: Қазақ тіліндегі екі немесе одан да көп сөздің бірігуінен жасалған, біртұтас бір ұғымды білдіретін тұрақты атаулар. Бұл атаулардың құрамындағы әрбір сөздің өзіндік мағынасы болғанымен, олар біріккен кезде жаңа, дербес мағынаға ие болады. Күрделі атаулар тілдің сөздік қорын байытып, нақты әрі дәл атауларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.
күшейткіш сөздер Анықтама: Қазақ тіліндегі сөйлеушінің немесе жазушының ойын, сезімін, эмоциясын, немесе бір заттың, құбылыстың белгісін, қасиетін барынша айқын, әсерлі және қарқынды етіп жеткізу үшін қолданылатын сөздер немесе сөз тіркестері. Олар мағынаны күшейтіп, оқырманның немесе тыңдаушының назарын аударады және айтылған ойдың маңыздылығын көрсетеді.
кітаби жазба тіл Анықтама: Әдеби шығармаларда, ғылыми еңбектерде, публицистикада, ресми құжаттарда және басқа да жазбаша мәтіндерде қолданылатын, қалыптасқан нормалары, ережелері бар, сөздік қоры бай, стилі жоғары, логикалық тұрғыдан жүйелі және көркемдік мәні бар тіл. Ол ауызекі сөйлеу тілінен өзінің нақтылығымен, грамматикалық дұрыстығымен, лексикалық байлығымен және стилистикалық реңкімен ерекшеленеді.
л
лейтмотивтік Этимология: неміс тілінің «Leit-» – «жетекші», «басшы» және неміс тілінің «Motiv» – «мотив», «тақырып», «идея» Анықтама: Әдебиетте, музыкада, кинода және басқа да өнер түрлерінде шығарма бойына қайталанып отыратын, белгілі бір идеяны, кейіпкерді, сезімді немесе құбылысты білдіретін тұрақты тақырып, мотив немесе образ. Ол шығарманың мазмұнын тереңдетіп, біртұтастық береді және оқырманға (тыңдаушыға/көрерменге) эмоционалдық немесе философиялық әсер етеді.
лексема Этимология: грек тілінің «legein» (λέγειν) – «айту», «сөйлеу» Анықтама: Тіл біліміндегі орталық ұғымдардың бірі. Ол сөздің барлық грамматикалық формалары мен мағыналық вариацияларын қамтитын, белгілі бір ұғымды білдіретін тілдік бірлік.
лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Белгілі бір тілдегі барлық сөздердің, олардың мағыналарының және фразеологиялық тіркестерінің жиынтығы. Бұл тілдің ең бай және үнемі дамып отыратын бөлігі, өйткені сөздер мен сөз тіркестері адамдардың өміріндегі, қоғамдағы және қоршаған ортадағы өзгерістерді тікелей бейнелейді.
лексикалық байыту Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілдің сөздік қорының (лексикасының) сандық және сапалық жағынан артуы, жаңа сөздермен және мағыналармен толығуы процесі. Бұл тілдің үнемі дамып, жетіліп отыруының негізгі көрсеткіші. Қоғамның дамуы, ғылыми-техникалық прогресс, мәдени алмасулар лексикалық байытуға тікелей әсер етеді.
лексикалық бірліктер Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілдің сөздік қорындағы (лексикадағы) дербес мағынаға ие, жеке тұрып қолданыла алатын немесе тұрақты тіркестер құрамында болатын ең кіші мағыналық бөліктер. Олар адамдардың ойын, ұғымдарын, заттар мен құбылыстарды атауға қызмет етеді.
лексикалық деңгей Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тіл біліміндегі тілдік жүйенің сөздер мен сөз тіркестері (лексикалық бірліктер) жиынтығын және олардың мағыналарын, қолданылу ерекшеліктерін, өзара қарым-қатынасын зерттейтін деңгей. Бұл деңгей тілдің ең бай және динамикалық бөлігі болып табылады, өйткені ол қоғамдағы, мәдениеттегі және ойлаудағы өзгерістерді тікелей бейнелейді.
лексикалық дублет Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе лексикология мен этимологияда, бір түбірден шыққан немесе мағынасы жағынан өте жақын, бірақ тілге әртүрлі уақытта немесе әртүрлі жолдармен енгендіктен дыбысталуында немесе кейде мағынасында аздаған айырмашылықтары бар екі сөздің жұбы. Олар бір-біріне синонимдес болып келеді, бірақ толықтай егіз емес, кейде стилистикалық немесе семантикалық реңктермен ерекшеленеді.
лексикалық жүйе Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілдегі барлық лексикалық бірліктердің (сөздер мен фразеологизмдердің) өзара тығыз байланысты, бір-бірімен өзара әрекеттесетін және белгілі бір қатынастар негізінде ұйымдасқан жиынтығы. Бұл сөздердің жай ғана қосындысы емес, олардың арасындағы мағыналық, грамматикалық, стилистикалық және тарихи байланыстардың күрделі торы.
лексикалық инновация Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілдің сөздік қорында (лексикасында) жаңа сөздердің, сөз тіркестерінің немесе сөздердің жаңа мағыналарының пайда болуы. Бұл процесс тілдің үнемі дамып, өзгеріп отыратындығын көрсетеді және қоғамдағы жаңа құбылыстарды, ұғымдарды, технологияларды, мәдениетті атау қажеттілігінен туындайды.
лексикалық көпмағыналылық Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Бір сөздің бірнеше, бірақ өзара логикалық тұрғыдан байланысты мағыналарға ие болуы. Бұл құбылыс тілдің дамуы барысында сөздердің бастапқы мағыналарының кеңеюі, ауысуы немесе жаңа қолданыстарға ие болуы нәтижесінде пайда болады. Көпмағыналылық тілдің экономиясын қамтамасыз етеді, өйткені әрбір жаңа ұғымға жеке сөз ойлап табудың қажеті болмайды.
лексикалық құрам Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Белгілі бір тілдегі барлық сөздердің, олардың мағыналарының және тұрақты сөз тіркестерінің жиынтығын, сондай-ақ олардың ішкі ұйымдасуы мен қабаттарын білдіретін ұғым. Тілдің ең динамикалық және үздіксіз дамып отыратын бөлігі болып табылады, өйткені ол қоғамдағы өзгерістерді, жаңалықтарды және адамдардың ойлауын тікелей бейнелейді.
лексикалық норма Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Белгілі бір тілдегі сөздерді мағынасына сай, дұрыс, орынды және қалыптасқан дәстүрге сәйкес қолдану ережелерінің жиынтығы. Бұл нормалар тілдегі сөздердің мағыналық шекарасын, үйлесімділігін, стилистикалық реңкін және қоғамдағы қолданыс ерекшеліктерін реттейді. Лексикалық нормаларды сақтау тілдің тазалығын, дәлдігін және коммуникацияның тиімділігін қамтамасыз етеді.
лексикалық реңк Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Сөздің өзінің негізгі, тура мағынасынан (денотациядан) басқа, қосымша эмоционалдық, экспрессивтік, стилистикалық немесе ассоциативтік мағынаға ие болуы. Бұл қосымша мағыналар сөзді қолдану контекстіне, сөйлеушінің ниетіне, мәдени ерекшеліктерге және сөздің қалыптасқан қолданысына байланысты туындайды. Лексикалық реңктер сөйлеудің мәнерлілігін арттырып, автордың немесе сөйлеушінің көзқарасын білдіруге көмектеседі.
лексикалық үйлесім Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілдегі екі немесе одан да көп сөздің мағыналық жағынан бір-біріне сәйкес келіп, жиі қатар қолданылуы. Бұл сөздердің кездейсоқ тіркесуі емес, керісінше, тілде қалыптасқан, дәстүрлі, үйреншікті байланысы. Лексикалық үйлесімділік сөздердің мағыналық ұқсастығына негізделмейді, керісінше, олардың бірге қолданылу жиілігіне және қалыптасқан тілдік нормаға сүйенеді.
лексикография Этимология: грек тілінің «lexikon» (λεξικόν) – «сөздік», «сөз жинағы» және грек тілінің «grapho» (γράφω) – «жазу», «сипаттау» Анықтама: Тіл білімінің сөздіктерді жасаудың теориясымен және практикасымен айналысатын саласы. Ол сөздіктердің құрылымын, мазмұнын, типтерін және оларды құрастыру әдістемелерін зерттейді. Лексикографияның негізгі мақсаты – тілдің сөздік қорын (лексикасын) жүйелеп, оны белгілі бір мақсаттарға сәйкес сипаттау және тұтынушыларға ұсыну.
лексикология Этимология: грек тілінің «lexikon» (λεξικόν) – «сөздік», «сөз жинағы» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімінің тілдің сөздік қорын (лексикасын) тұтас жүйе ретінде зерттейтін саласы. Ол сөздердің мағынасын, шығу тегін, дамуын, құрамын, қолданылу ерекшеліктерін, сондай-ақ сөздік құрамдағы әртүрлі қабаттарды (активті, пассивті лексика, диалектизмдер, терминдер және т.б.) зерттейді. Лексикология тілдің сөздік байлығын, оның ішкі байланыстарын және қоғамның дамуымен қалай өзгеріп отыратынын талдайды.
лексикон Этимология: грек тілінің «lexikon» – «сөздерге қатысты», «сөздер жинағы» Анықтама: Кең мағынада белгілі бір тілдің, адамның немесе саланың сөздік қоры, яғни қолданыстағы сөздер мен тұрақты тіркестердің жиынтығы. Бұл ұғым лексикаға өте жақын, бірақ кейде жеке адамның немесе белгілі бір топтың тілдік байлығын, сөз қолданысын айқындау үшін де қолданылады.
лепті сөйлемдер Анықтама: Айтушының (немесе жазушының) ерекше көңіл-күйін, эмоциясын, сезімін, ықыласын немесе ішкі толғанысын білдіретін сөйлем түрі. Ол қуаныш, таңданыс, реніш, ашу, қорқыныш, өкініш, бұйыру, шақыру сияқты әртүрлі сезімдерді жеткізеді. Жазба тілде лепті сөйлемнің соңына леп белгісі (!) қойылады, ал ауызекі тілде ерекше дауыс ырғағымен (интонациямен) айтылады.
лингвистика Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «-istikos» – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Тілдерді олардың құрылымы, мағынасы, қолданылуы, дамуы және адамзат қоғамындағы рөлі тұрғысынан ғылыми тұрғыдан зерттейтін ғылым саласы. Ол тілдің қалай жұмыс істейтінін, адамдардың қалай тіл үйренетінін және оны қалай қолданатынын, сондай-ақ тілдердің уақыт өткен сайын қалай өзгеретінін талдайды.
лингвистикалық амал-тәсілдер Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «-istikos» – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Тілді зерттеуде, талдауда және сипаттауда қолданылатын ғылыми әдістер мен принциптер жиынтығы. Бұл амалдар тілдің әртүрлі деңгейлерін (дыбыс, сөз, сөйлем, мәтін) және аспектілерін (мағына, қолданыс, тарих, қоғамдағы рөлі) зерттеуге мүмкіндік береді. Лингвистер тілдік құбылыстарды жүйелі түрде сипаттау және олардың заңдылықтарын анықтау үшін әртүрлі амал-тәсілдерді қолданады.
лингвистикалық жүйе Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «-istikos» – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Тілдің өзара тығыз байланысты және бір-бірімен өзара әрекеттесетін элементтерінің жиынтығы. Бұл элементтер белгілі бір ережелер мен заңдылықтарға бағына отырып, тұтас, ұйымдасқан құрылымды құрайды. Тіл хаотикалық элементтерден тұрмайды, керісінше, әрбір тілдік бірлік (дыбыс, морфема, сөз, сөйлем) жүйенің басқа элементтерімен белгілі бір қатынаста болады және оның жалпы қызметін атқаруға қатысады.
лингвистикалық мәтін Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «-istikos» – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Тілдің белгілі бір жүйесін, құрылымын, қызметін немесе дамуын зерттеуге, талдауға және сипаттауға арналған ғылыми немесе оқу-әдістемелік сипаттағы жазбаша (кейде ауызша) туынды. Бұл әдетте тілдік материалдарды талдауға, тілдік құбылыстарды түсіндіруге, лингвистикалық концепциялар мен теорияларды ұсынуға бағытталған мәтін.
лингвистикалық универсалийлер Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «-istikos» – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Әлемдегі барлық тілдерге немесе тілдердің басым көпшілігіне тән ортақ қасиеттер, ерекшеліктер мен заңдылықтар. Тілдердің әртүрлілігіне қарамастан, олардың терең құрылымында, дамуында немесе қолданысында байқалатын жалпы принциптер. Лингвистикалық универсалийлерді зерттеу тілдің табиғатын, адамның танымдық қабілеттерін және тілдердің қалай дамып, жұмыс істейтінін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
лингвистикалық философия Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «-istikos» – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Философияның тілдің табиғатын, оның ойлаумен, шындықпен және біліммен байланысын зерттейтін саласы. Ол тілдің мағынасы, тілдік қолданыс, тілдің қарым-қатынастағы рөлі, тіл мен сананың арақатынасы сияқты мәселелерге философиялық тұрғыдан талдау жасайды.
лингвокогнитивтік психология Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және латынның «cognitio» – «тану», «білім», «түсінік» Анықтама: Тіл білімі (лингвистика) мен психологияның қиылысында пайда болған пәнаралық ғылым саласы. Ол тіл мен ақыл-ойдың (танымның) өзара байланысын, адамның тілді қалай үйренетінін, оны қалай түсінетінін, өңдейтінін, жадында сақтайтынын және қарым-қатынас барысында қалай қолданатынын зерттейді.
лингвокультурология Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және латынның «cultura» — «өңдеу», «өсіру» немесе «тәрбиелеу Анықтама: Тіл білімі (лингвистика), мәдениеттану (культурология) және этнолингвистиканың қиылысында пайда болған пәнаралық ғылым саласы. Ол тіл мен мәдениеттің өзара байланысын, өзара әрекеттесуін және өзара тәуелділігін зерттейді. Яғни, лингвокультурология тіл арқылы халықтың мәдениетін, дүниетанымын, салт-дәстүрін, құндылықтарын және менталитетін қалай бейнелейтінін талдайды.
лингвомәдени парадигмалар Этимология: латынның «lingua» – «тіл» Анықтама: Лингвокультурология ғылымында қолданылатын теориялық және әдіснамалық негіздердің, зерттеу тәсілдерінің және тіл мен мәдениеттің өзара байланысына қатысты жалпы қағидалардың жиынтығы. «Парадигма» термині, әдетте, ғылыми қауымдастық қабылдаған үлгіні, негізгі идеялар мен зерттеу әдістерін білдіреді. Лингвомәдени парадигмалар тілдің тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар ұлттық мәдениетті, дүниетанымды және менталитетті сақтаушы және жеткізуші екендігін баса көрсетеді.
лингвомәдениет Этимология: латынның «lingua» – «тіл» Анықтама: Тіл мен мәдениеттің өзара тығыз байланысын, олардың біртұтас жүйе ретіндегі өмір сүруін білдіретін ұғым. Тілдің тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар ұлттық мәдениеттің, дүниетанымның, салт-дәстүрдің және менталитеттің көрінісі, сақтаушысы және жеткізушісі екендігін көрсететін концепция. Лингвомәдениет ұлттық тілдің бірегейлігін, оның халықтың рухани әлемімен ажырамас байланысын баса айтады.
лингвомәдениеттану Этимология: латынның «lingua» – «тіл» Анықтама: Тіл білімі (лингвистика) мен мәдениеттану (культурология) ғылымдарының тоғысуы нәтижесінде туындаған пәнаралық ғылым саласы. Ол халық мәдениетінің тілге әсер етуін, олардың диалектикалық байланысын, дамуын, өзгеруін және тілдің мәдениетті қалай бейнелейтінін жүйелі түрде зерттейді.
лингвомәдениеттаным Этимология: латынның «lingua» – «тіл» Анықтама: Тіл білімі (лингвистика), мәдениеттану (культурология) және когнитивтік ғылымдардың тоғысқан жеріндегі пәнаралық бағыт. Ол адамның тіл арқылы мәдениетті қалай танитынын, қабылдайтынын, ұғынатынын және жадында сақтайтынын зерттейді. Бұл ұғым лингвокультурологияға өте жақын, бірақ одан танымдық (когнитивтік) аспектіге баса назар аударуымен ерекшеленеді.
лингвомәтіндік бірліктер Этимология: латынның «lingua» – «тіл» Анықтама: Мәтіннің құрылымында және мағыналық тұтастығында маңызды рөл атқаратын, өзара байланысты және белгілі бір функцияларды орындайтын тілдік элементтер. Олар жеке сөздерден бастап, күрделі сөйлемдерге, тіпті мәтіннің тұтас бөліктеріне дейінгі әртүрлі деңгейдегі бірліктерді қамтиды. Бұл бірліктер мәтіннің когезиясын (байланысын) және когеренттілігін (мағыналық тұтастығын) қамтамасыз етіп, оқырманға немесе тыңдаушыға ақпаратты дұрыс жеткізуге көмектеседі.
лингвопсихология Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімі мен психология ғылымдарының тоғысында пайда болған пәнаралық сала. Ол көбінесе психолингвистика деген атаумен белгілі. Лингвопсихология тілдің адамның ойлау, қабылдау, есте сақтау сияқты психикалық (танымдық) процестерімен өзара байланысын зерттейді. Бұл ғылым адамның тілді қалай игеретінін, оны қалай түсінетінін, өңдейтінін және қарым-қатынас барысында қалай қолданатынын зерттеуге бағытталған.
лингвостилистика Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінің (лингвистиканың) бір саласы. Ол тілдің қолданылу ерекшеліктерін, сөйлеудің мәнерлілігін, тілдік бірліктердің стильдік қызметін және әртүрлі функционалдық стильдерді зерттейді.
лингвофилософия Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «philo-» (φιλο-) – «сүйіспеншілік», «жақсы көру» және грек тілінің «sophia» (σοφία) – «даналық», «білім» Анықтама: Философияның тілдің табиғатын, оның ойлаумен, шындықпен, біліммен және адамзатпен байланысын зерттейтін саласы. Ол тілдің мағынасы, оның қалай жұмыс істейтіні, қарым-қатынастағы рөлі және тіл мен сананың арақатынасы сияқты мәселелерге философиялық тұрғыдан терең талдау жасайды.
лингвоэстетика Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «aisthēsis» (αἴσθησις) – «сезім», «түйсік», «сезіну арқылы қабылдау» Анықтама: Тіл білімінің (лингвистиканың) тілдің эстетикалық қызметін, тілдік құралдардың көркемдік әлеуетін және сөйлеудің әсемдігі мен әсерлілігін зерттейтін саласы. Ол тілдің тек ақпаратты жеткізу құралы ғана емес, сонымен қатар эстетикалық ләззат беретін, сезімдер мен эмоцияларды тудыратын, көркем бейнелер жасайтын құрал екендігін қарастырады.
лингвоэтимология Этимология: латынның «lingua» – «тіл» және грек тілінің «etymon» (ἔτυμον) – «шындық», «түпкі мағына» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімінің сөздердің шығу тегін, олардың бастапқы мағынасын, тарихи дамуын және басқа тілдермен байланысын зерттейтін саласы. Ол сөздің бүгінгі формасы мен мағынасының қалай қалыптасқанын, уақыт өте келе қандай өзгерістерге ұшырағанын анықтауға бағытталған. Лингвоэтимология тілдің тарихи дамуын, халықтың мәдениетін, тарихын, тіпті дүниетанымын сөз арқылы ашуға мүмкіндік береді.
лирикалық сезім Этимология: грек тілінің «lyrikos» – «лира аспабында орындалатын» Анықтама: Әдебиетте, әсіресе поэзияда (лирикада) жиі кездесетін, автордың немесе лирикалық қаһарманның ішкі жан дүниесін, терең жеке эмоцияларын, ой-толғаныстарын және субъективті қабылдауын бейнелейтін күй. Шығармадағы баяндау, суреттеу арқылы емес, сезімнің, көңіл-күйдің, толғаныстың басым болуы.
литота Этимология: грек тілінің «litos» (λιτός) – «қарапайым», «кішкентай», «ұсақ» Анықтама: Көркем әдебиетте және ауызекі сөйлеуде қолданылатын троптың (ауыспалы мағыналы сөздің) бір түрі. Ол бір нәрсенің қасиетін, белгісін немесе шамасын әдейі кемітіп, төмендетіп немесе кішірейтіп көрсету арқылы, шын мәнінде, керісінше, оның маңыздылығын, үлкендігін немесе ерекшелігін баса көрсететін стилистикалық тәсіл.
логика Этимология: грек тілінің «Logos» – «сөз», «ой», «мағына», «ақыл», «заң», «ғылым» Анықтама: Дұрыс ойлаудың, пайымдаудың және дәлелдеудің қағидалары мен заңдылықтарын зерттейтін философия және математика саласы. Ол ойдың құрылымын, оның мазмұнына қарамастан, ақиқаттың бір пайымдаудан екіншісіне қалай өтетінін қарастырады.
логика-философия Этимология: грек тілінің «Logos» – «сөз», «ой», «мағына», «ақыл», «заң», «ғылым» Анықтама: Философияның логиканың іргелі негіздерін, оның табиғатын, ауқымын, шектеулерін және тіл, білім, метафизика сияқты философияның басқа салаларымен өзара байланысын зерттейтін саласы. Оны кейде «философиялық логика» деп те атайды.
м
мағына Анықтама: Тіл білімі, философия, психология және семиотика сияқты көптеген ғылым салаларында зерттелетін орталық және күрделі ұғым. Жалпы алғанда, мағына дегеніміз – сөздердің, сөйлемдердің, белгілердің немесе символдардың білдіретін ақпараты, идеясы немесе мәні. Ол заттар мен құбылыстарды адам санасында бейнелейтін, оларды ажырататын және оларға баға беретін категория.
мағына реңктер Анықтама: Сөздердің немесе тілдік бірліктердің негізгі (тура) мағынасынан басқа, оған қосымша, жанама, эмоционалдық немесе экспрессивті мән беретін нәзік айырмашылықтары. Бұл реңктер сөздің контекстке, сөйлеушінің ниетіне, мәдениетке және қарым-қатынас жағдайына байланысты әртүрлі қосымша мағыналық қабаттарға ие болуын білдіреді.
мазмұн Анықтама: Әртүрлі контекстерде қолданылатын, бірақ жалпы алғанда, бір нәрсенің ішкі мәнін, негізгі ақпаратын, идеясын, ойын немесе білдіретін мағынасын білдіретін күрделі ұғым. Ол формаға немесе сыртқы көрініске қарама-қарсы қойылады. Мазмұн – бұл не туралы айтылғанын немесе не жазылғанын көрсететін аспект.
мазмұн мен пішіннің бірлігі Анықтама: Әдебиеттануда, өнер теориясында, философияда және тіл білімінде, сондай-ақ жалпы диалектикалық материализмде маңызды орын алатын іргелі қағида. Бұл қағида кез келген құбылыстың, шығарманың немесе объектінің ішкі мәні (мазмұны) мен оның сыртқы көрінісі, ұйымдастырылу тәсілі (пішіні) арасындағы ажырамас байланысты, өзара әсерді және өзара шарттастықты білдіреді.
мазмұндық көркемдік Анықтама: Әдебиет пен өнердегі шығарманың ішкі мәнінің, идеясының, ойының, тақырыбы мен мағынасының көркемдік деңгейде көрініс табуы. Бұл ұғым тек шығарманың айтар ойының тереңдігін немесе өзектілігін ғана емес, сол ойдың қалай ұйымдастырылғанын, қалай дамығанын және оқырманға немесе көрерменге эстетикалық әсер ету үшін қалай өңделгенін сипаттайды.
мазмұндық талдау Анықтама: Әртүрлі дереккөздердегі (мәтіндердегі, медиа хабарламалардағы, бейнелердегі, дыбыстық жазбалардағы және т.б.) ақпараттың мазмұнын жүйелі, объективті және сандық немесе сапалық тұрғыдан зерттеуге бағытталған зерттеу әдісі. Оның басты мақсаты – мәтіннің немесе хабарламаның негізгі идеяларын, тақырыптарын, мәдени немесе әлеуметтік мағыналарын ашу.
мазмұндық тұтастық Анықтама: Мәтіннің, шығарманың, немесе кез келген ақпараттық объектінің ішкі үйлесімділігін, біртұтастығын және барлық бөліктерінің бір-бірімен логикалық әрі мағыналық байланысын білдіретін маңызды сипаттама. Ол шығарманың немесе хабарламаның идеялық, тақырыптық және логикалық жағынан бір бүтінді құрап, ыдырамай, ретсіз болмауын қамтамасыз етеді.
мақал-мәтелдер Анықтама: Халықтың ғасырлар бойғы өмір тәжірибесінен, даналығынан, ұлттық ерекшелігінен туындаған, қысқа да нұсқа, өткір де бейнелі тіркестер. Олардың бойында халықтың тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрі, дүниетанымы, адамгершілік ұстанымдары шоғырланған.
мақсатты стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистикада, тілдің белгілі бір қарым-қатынас жағдайындағы, нақты мақсатқа бағытталған қолданылу ерекшеліктерін сипаттайтын ұғым. Яғни, бұл тілдің әртүрлі әлеуметтік қызметіне, қолданылу аясына, мақсатына және қарым-қатынас формасына байланысты қалыптасқан және дамыған тілдік құралдар жүйесі.
мәдени код Этимология: латынның «caudex» – «ағаш діңі, діңгек» Анықтама: Әлеуметтануда, культурологияда, семиотикада және философияда қолданылатын, белгілі бір мәдениеттің өкілдеріне ғана тән, олардың мінез-құлқын, қарым-қатынасын, дүниетанымын және қоршаған ортаны қабылдауын реттейтін нормалар, құндылықтар, символдар, рәміздер мен түсініктер жүйесі. Ол – адамдардың бір-бірін және әлемді «оқитын», түсінетін және интерпретациялайтын «жасырын тілі».
мәдени коннотация Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Сөздің, белгінің немесе символдық әрекеттің тікелей (денотативті) мағынасынан басқа, белгілі бір мәдениеттің өкілдері үшін ғана түсінікті болатын, қосымша эмоциялық, ассоциативті, бағалаушылық немесе символдық реңктері. Сөздің немесе белгінің сол мәдениеттің тарихымен, салт-дәстүрімен, наным-сенімдерімен және құндылықтарымен байланысты терең әрі астарлы мағыналары.
мәдениетаралық коммуникация Этимология: латынның «communicare» –«ортақтасу», «бөлісу», «хабарлау» Анықтама: Әртүрлі мәдениеттерге жататын тұлғалар немесе топтар арасындағы ақпарат, идея, сезім және мағына алмасу процесі. Бұл процесс тілдік қарым-қатынастан әлдеқайда кең, себебі ол мәдени айырмашылықтардың (құндылықтар, наным-сенімдер, әдет-ғұрыптар, мінез-құлық нормалары, ым-ишара, тілдік кодтар) коммуникацияға қалай әсер ететінін зерттейді.
мәдениетаралық стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Әртүрлі мәдениеттердің тілдік және коммуникациялық ерекшеліктерін ескере отырып, олардың арасында тиімді және өзара түсінікті қарым-қатынас орнатуға бағытталған тілдік және коммуникациялық тәсілдердің жиынтығы. Жеке бір «стиль» ретіндегі тілдік категориядан гөрі, коммуникативтік стратегиялар мен дағдылардың кешені болып табылады. Ол тілдің әртүрлі функционалдық стильдерінде де, күнделікті ауызекі сөйлеуде де көрініс табуы мүмкін.
мәнділік мазмұны (смысловое содержание) Анықтама: Кез келген ақпараттың, хабарламаның, шығарманың немесе құбылыстың негізгі, түпкілікті, терең және елеулі мағынасы мен мәнін білдіретін ұғым. Бұл – қарапайым ақпарат беруден немесе беткі мағынадан әлдеқайда жоғары, ішкі маңыздылығы, салмағы және құндылығы бар мазмұн.
мәнерлегіш Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистикада, сөйлеуге немесе жазуға қосымша эмоционалдық, экспрессивті, бейнелі немесе бағалаушылық реңк беретін тілдік құралдар мен тәсілдердің жиынтығы. Олар ақпаратты жеткізумен қатар, айтар ойды күшейту, оқырманға әсер ету, бейнелілік тудыру, автордың немесе сөйлеушінің эмоциясын көрсету үшін қолданылады.
мәнмәтін (контекст) Анықтама: Кез келген хабарламаның, сөздің, құбылыстың немесе әрекеттің мағынасын, түсінігін немесе мәнін анықтайтын қоршаған жағдайлар, жағдаяттар, фон немесе орта.
мәтін Анықтама: Тіл білімінде, коммуникацияда, әдебиеттануда және жалпы ақпарат теориясында қолданылатын іргелі ұғым. Белгілі бір мақсатпен жасалған, мағыналық және құрылымдық жағынан тұтас, біртұтас тілдік хабарлама. Ол жазбаша немесе ауызша, монолог немесе диалог формасында болуы мүмкін.
мәтін астары Анықтама: Мәтінде тікелей айтылмайтын, бірақ оның мағынасынан, контекстінен, сөздердің реңктерінен, кейіпкерлердің іс-әрекеттерінен немесе автордың ниетінен туындайтын терең, жанама немесе жасырын мағына. Ол беткі қабаттағы ақпараттан тыс жатқан, «жолдар арасында оқылатын» астарлы ой, қосымша мағына немесе эмоционалдық астар.
мәтін интонациясы Этимология: латынның «in-» – «ішіне», «ішкі» және «tonare» –«дыбыстау», «үн шығару» Анықтама: Мәтіннің (әсіресе ауызша мәтіннің) дыбыстық жағынан ұйымдасуы, яғни сөйлеудің ырғағы, әуені (мелодикасы), қарқыны (темпі), кідірістері (паузалары), дауыс күші (қаттылығы/әлсіздігі) және тембрі сияқты элементтерінің жиынтығы. Ол айтылатын ойдың мағынасын, эмоциялық реңкін, сөйлеушінің ниетін және тыңдаушыға қарым-қатынасын жеткізуде шешуші рөл атқарады.
мәтін композициясы Этимология: латынның «com-» («cum») – «бірге», «бірігіп» және латынның «ponere» – «қою», «орналастыру» Анықтама: Мәтіннің құрылымын, оның бөліктерінің орналасу ретін, өзара байланысын және мағыналық үйлесімділігін анықтайтын ұғым. Автордың айтар ойын, мақсатын және хабарламасын оқырманға тиімді жеткізу үшін мәтіннің ішкі элементтерін қалай ұйымдастырғанын көрсететін әдістер мен принциптер жиынтығы.
мәтін құрылымы Анықтама: Мәтін мазмұнының қалай ұйымдастырылғанын, оның бөліктерінің логикалық және мағыналық тұрғыдан қалай орналасқанын сипаттайтын ұғым. Ақпаратты оқырманға немесе тыңдаушыға тиімді жеткізу үшін қолданылатын ұйымдастырушылық үлгілер мен қағидаттар. Мәтін құрылымы мәтіннің мазмұндық тұтастығы мен байланыстылығын қамтамасыз етеді.
мәтін мазмұны Анықтама: Мәтінде жеткізілетін ақпараттың, идеялардың, фактілердің, ойлардың және сезімдердің жиынтығы. Мәтіннің «не туралы» екендігін анықтайтын және оқырманға берілетін негізгі хабарлама. Мәтін мазмұны оның құрылымы, стилі, және композициясы арқылы көрініс табады, бірақ олардан бөлек, өзіндік мағыналық бірлікті құрайды.
мәтін мазмұнының динамикасы Этимология: грек тілінің «dynamikē» – «күш туралы ілім», «қозғалысқа қатысты» Анықтама: Мәтін ішіндегі ақпараттың, идеялардың, ойлардың немесе оқиғалардың қалай дамып, өзгеріп, күрделеніп немесе бағыт алатынын сипаттайтын ұғым. Статикалық жағдайды емес, керісінше, мазмұнның қозғалысын, эволюциясын және даму процесін білдіреді. Мәтін мазмұнының динамикасы автордың айтар ойын біртіндеп ашып, оқырманның назарын ұстап, оны логикалық қорытындыға жетелеуге мүмкіндік береді.
мәтін семантикасы Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе семантика және мәтін лингвистикасы салаларында, мәтіннің мағыналық жағын, яғни ондағы сөздердің, сөйлемдердің және тұтас мәтіннің мағынасының қалай қалыптасатынын, қалай байланысатынын және қалай қабылданатынын зерттейтін бағыт. Ол тілдік бірліктердің мағыналық өзара әрекеттесуін және олардың мәтін деңгейіндегі жалпы мағынаға қалай әсер ететінін талдайды.
мәтін стилистикасы Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінің тілдік құралдардың қолданылу ерекшеліктерін, олардың мәтіндегі мақсатын, экспрессивті-эмоционалдық реңкін және автордың (немесе сөйлеушінің) жеке стилін зерттейтін саласы. Ол мәтіннің тек «не туралы» екенін ғана емес, сонымен қатар «қалай» айтылғанын, яғни мазмұн мен форманың өзара байланысын талдайды.
мәтін үні Анықтама: Мәтін арқылы жеткізілетін автордың (немесе сөйлеушінің) тақырыпқа, оқырманға немесе кейіпкерлерге деген эмоциялық қарым-қатынасын білдіретін стилистикалық сипаттама. Ол автордың жазбасындағы немесе сөйлеген сөзіндегі сезімдерін, көзқарасын және ниетін көрсетеді. Мәтін үні сөз таңдау, сөйлем құрылымы, мәнерлегіштерді қолдану және тілдің жалпы стилистикалық ерекшеліктері арқылы қалыптасады.
мәтіндік акцент Этимология: латынның «ad-» («a») – «қасында», «жанында» және латынның «canere» – «ән салу» Анықтама: Жазбаша немесе ауызша мәтіндегі белгілі бір сөзге, сөз тіркесіне, сөйлемге немесе ойға ерекше назар аудару, оның маңыздылығын, өзектілігін немесе экспрессивтілігін арттыру тәсілі. Автордың немесе сөйлеушінің айтар ойының басты бөлігін, түйінді тұсын оқырманға немесе тыңдаушыға ерекшелеп көрсетуі.
мәтіндік бейнелілік Анықтама: Мәтіндегі тілдік құралдар арқылы оқырманның немесе тыңдаушының санасында көрнекі, сезімдік, эмоционалдық бейнелерді тудыру қабілеті. Тек ақпаратты жеткізу ғана емес, сонымен қатар автордың ойын, сезімін немесе суреттелетін объектіні жанды, әсерлі және естен кетпестей етіп бейнелеуі. Мәтіндік бейнелілік көркем әдебиетте ерекше маңызды рөл атқарады, бірақ публицистикада, тіпті кейде ғылыми мәтіндерде де қолданылуы мүмкін.
мәтіндік динамика Этимология: грек тілінің «dynamis» (δύναμις) – «күш», «құдірет», «қабілет» Анықтама: Мәтін ішіндегі ақпараттың, идеялардың, ойлардың, эмоциялардың немесе оқиғалардың уақыт барысындағы дамуы, қозғалысы, өзгерісі және шиеленісуі. Статикалық жағдайды емес, керісінше, мәтіннің ішкі энергиясын, қарқынын, оқырманды баурап алатын үдерісін сипаттайды. Мәтіндік динамика автордың айтар ойын біртіндеп ашып, оқырманның немесе тыңдаушының назарын ұстап, оны логикалық немесе эмоционалдық қорытындыға жетелеуге мүмкіндік береді.
мәтіндік кеңістік Анықтама: Мәтінде бейнеленген немесе құрылған орта, оқиғалар мен кейіпкерлер әрекет ететін шартты әлем. Тек физикалық орын ғана емес, сонымен қатар психологиялық, әлеуметтік, мәдени, тарихи және тіпті фантастикалық өлшемдерді қамтитын кешенді ұғым. Мәтіндік кеңістік автордың ойын, көңіл-күйін және шығарманың идеялық мазмұнын жеткізуде маңызды рөл атқарады.
мәтіндік құрылымның икемділігі Анықтама: Мәтіннің мақсатына, жанрына, аудиториясына және автордың шығармашылық ниетіне байланысты өз формасын, бөліктерінің орналасуын және ұйымдастырылуын өзгерте алу қабілеті. Қатаң, бірқалыпты үлгіге сүйенбей, керісінше, әртүрлі жағдайларға бейімделе алатын құрылымдық ерекшелік.
мәтіндік полифония Этимология: грек тілінің «poly-» (πολύ) – «көп», «көптеген» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» Анықтама: Мәтінде бірнеше тәуелсіз, тең құқылы және өзара диалогтік қатынастағы дауыстардың (көзқарастардың, пікірлердің, саналардың) қатар өмір сүруі және өзара әрекеттесуі. Бұл ұғымды орыс филологы Михаил Бахтин Федор Достоевскийдің романдарына талдау жасау барысында енгізген.
мәтіндік символика Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірігіп» және грек тілінің «ballein» (βάλλειν) – «лақтыру», «қою» Анықтама: Мәтіндегі сөздер, объектілер, кейіпкерлер, оқиғалар немесе құбылыстардың өздерінің тікелей мағынасынан басқа, тереңірек, астарлы, көп мағыналы идеяларды немесе ұғымдарды білдіруі. Автордың айтар ойын, эмоциясын немесе философиялық көзқарасын тікелей айтпай, бейнелі түрде, ишарамен жеткізу тәсілі. Символдар мәтінге тереңдік, көпқырлылық және көркемдік құндылық береді.
мәтінмәндік байланыс Анықтама: Мәтіндегі элементтердің (сөздер, сөйлемдер, идеялар, бейнелер) оның ішкі және сыртқы контекстерімен тығыз байланысын білдіретін ұғым. Мәтіннің тек өзіндік мағынасымен шектелмей, керісінше, оның қолданылған ортасымен, алдыңғы және кейінгі ақпараттармен, басқа мәтіндермен және оқырманның білімімен өзара әрекеттесуі арқылы мағынасын толық ашатынын көрсетеді.
мәтінмәндік үйлесім Анықтама: Мәтіннің қолданылған контекстке (жағдайға, ортаға, мақсатқа, аудиторияға) қаншалықты сәйкес келетінін, оған қаншалықты орынды және тиімді болатынын сипаттайтын ұғым. Мәтіннің тек дұрыс жазылғаны немесе мағыналы екені ғана емес, сонымен қатар қажетті жерде, қажетті уақытта, қажетті аудиторияға қажетті түрде жеткізілгені.
мәтіннің әсерлілігі Анықтама: Мәтіннің оқырманға немесе тыңдаушыға қажетті, мақсатты әсер ету қабілеті, яғни оның ойында, сезімінде немесе іс-әрекетінде белгілі бір өзгерістер тудыруы. Мәтіннің тек ақпаратты жеткізіп қана қоймай, сонымен қатар оқырманның санасына, эмоциясына, еркіне ықпал ете алуы. Әсерлілік мәтіннің коммуникативтік мақсатына жетудегі ең басты көрсеткіш болып саналады.
мәтіннің интеграциялық құрылымы Этимология: латынның «in-» – «ішіне», «кері» және латынның «tangere» – «тиісу» Анықтама: Мәтін ішіндегі әртүрлі элементтердің (сөздер, сөйлемдер, абзацтар, тараулар, идеялар, тақырыптар) бір-бірімен өзара тығыз байланысып, біртұтас, үйлесімді және мағыналы жүйе құрауы. Мәтіннің жай ғана жеке бөліктердің жиынтығы емес, керісінше, олардың барлығының бір ортақ мақсатқа, идеяға қызмет етіп, бір-бірін толықтырып, біртұтас мағыналық кешен құрауы болып табылады.
мәтіннің прагматикалық бағыты Анықтама: Мәтіннің тілдік бірліктерді пайдаланушы (автор, сөйлеуші) мен қабылдаушы (оқырман, тыңдаушы) арасындағы қарым-қатынаста қалай жұмыс істейтінін, қандай мақсатпен қолданылатынын және қандай әсер беретінін зерттейтін бағыт.
мәтіннің прагматикалық әлеуеті Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет, амал» Анықтама: Мәтіннің белгілі бір коммуникативтік жағдайда, нақты бір мақсатпен қолданылған кезде оқырманға немесе тыңдаушыға қажетті әсер етуге және коммуникативтік міндеттерді орындауға қабілеттілігі.
мәтіннің экспрессивтік құрылымы Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Мәтіндегі тілдік құралдардың автордың (немесе сөйлеушінің) сезімдерін, эмоцияларын, қарым-қатынасын, бағасын және ішкі күйін жеткізуге бағытталған жиынтығы. Бұл мәтіннің тек ақпараттық мазмұнын ғана емес, сонымен қатар эмоциялық, эстетикалық және әсер етуші компоненттерін қалыптастыратын құрылым. Экспрессивтілік мәтіннің «жанды» болуын, оқырманға эмоционалдық әсер етуін және есте қаларлықтай болуын қамтамасыз етеді.
мәтіннің эстетикалық құрылымы Этимология: грек тілінің «aisthēsis» (αἴσθησις) – «сезім», «түйсік», «сезіну арқылы қабылдау» Анықтама: Мәтіндегі тілдік және көркемдік құралдардың оқырманға эстетикалық ләззат беруге, сұлулық сезімін тудыруға, сезімдік қабылдауды байытуға және мәтінді өнер туындысы ретінде қабылдауға ықпал ететін жиынтығы. Мәтіннің тек ақпараттық немесе прагматикалық функцияларынан тыс, оның көркемдік құндылығын, үйлесімділігін, біртұтастығын және әсерлілігін қалыптастыратын аспектілер.
мезгілдік стилистика Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі уақыттың (мезгілдің) қалай бейнеленетіні, ұйымдастырылатыны және тілдік құралдар арқылы оқырманға қалай әсер ететінін зерттейтін тіл білімі мен әдебиеттанудың бір саласы. Мәтіндегі уақыттың тек хронологиялық тізбек емес, сонымен қатар мағыналық, эмоционалдық және эстетикалық функцияларды атқаратын көркемдік категория ретінде қарастырылады.
менталды Этимология: латынның «mentalis» – «ақыл, сана, ой» Анықтама: Ақыл-ойға, санаға, психикаға, рухани әлемге қатысты ұғымдарды білдіреді. Термин көбінесе адамның ішкі, ойлау және сезіну процестерімен байланысты құбылыстарды сипаттау үшін қолданылады.
метаграмма Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «өзгеріс», «ауысу» және грек тілінің «gramma» (γράμμα) – «әріп» Анықтама: Бір әрпін немесе бірнеше әрпін ауыстыру арқылы жаңа сөз түзілетін жұмбақ немесе сөз ойыны. Әдетте дыбысталуы ұқсас, бірақ мағынасы әртүрлі сөздерді қатар қоюға негізделеді. Метаграммалар тілдің фонетикалық және лексикалық байлығын көрсетеді, сонымен қатар ойлау қабілетін дамытады.
метатеза Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «өзгеріс», «ауысу» және грек тілінің «thesis» (θέσις) – «орын», «орналасу» Анықтама: Тіл біліміндегі фонетикалық құбылыс, яғни сөз ішіндегі дыбыстардың немесе буындардың орын ауыстыруы. Көбінесе дыбыстардың айтылуын жеңілдету немесе тілдің тарихи дамуы барысында болатын заңдылықтарға байланысты орын алады. Метатезаның нәтижесінде сөздің дыбыстық құрамы өзгереді, бірақ оның мағынасы, әдетте, сақталады немесе аздап өзгеріске ұшырайды.
метафора Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» Анықтама: Әдебиет пен тіл білімінде кеңінен қолданылатын көркемдегіш құралдардың бірі. Ол бір заттың немесе құбылыстың белгісін, қасиетін, сипатын екінші бір затқа немесе құбылысқа ұқсастық, ұқсастық белгілері негізінде көшіру (ауыстыру) арқылы бейнелі мағына беру тәсілі. Метафорада «сияқты», «секілді», «тәрізді» сияқты салыстыру одағайлары қолданылмайды, ол тікелей ұқсастыру арқылы жаңа мағына тудырады.
метафоралау Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» Анықтама: Сөздің немесе сөз тіркесінің тура мағынасынан ауыспалы (метафоралық) мағынаға көшу процесі. Бұл тек дайын метафораны қолдану ғана емес, сонымен қатар жаңа метафоралардың жасалу, пайда болу механизмі және тілдегі бейнелілік пен экспрессивтіліктің қалыптасу жолы. Метафоралау тілдің үздіксіз дамуын, оның икемділігін және адамның ойлау қабілетінің шығармашылық сипатын көрсетеді.
метафоралық байыту Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» Анықтама: Тілдік және танымдық тұрғыдан, тілдегі сөздік қордың, ұғымдар жүйесінің және ойлаудың метафоралық жолмен кеңеюі, тереңдеуі және жаңа мағыналармен толығуы процесі.
метафоралық дискурс Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» Анықтама: Тілдегі метафоралардың жеке сөз ретінде емес, керісінше, белгілі бір коммуникативтік жағдайда, мәтінде немесе сөйлеуде жүйелі түрде, өзара байланыста қолданылуы және осы қолданыстың нәтижесінде мағынаның қалай құрылатынын, қалай түсінілетінін және қарым-қатынасқа қалай әсер ететінін сипаттайтын ұғым.
метафоралық таным Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» Анықтама: Адамның қоршаған әлемді, абстрактілі ұғымдарды, эмоцияларды және күрделі идеяларды метафоралар арқылы түсіну, қабылдау және өңдеу қабілеті.
метафоралық трансформация Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» Анықтама: Тілдегі және ойлаудағы метафоралардың динамикалық, үздіксіз өзгеру, даму және жаңа мағыналық немемсе құрылымдық қатынастарды қалыптастыру процесі.
метафоралық эпитет Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» Анықтама: Әдебиет пен тіл білімінде қолданылатын, метафоралық мағынаға ие, заттың немесе құбылыстың ерекше белгісін, қасиетін көркемдеп, эмоционалдық-бейнелі түрде көрсететін анықтауыш сөз. Ол жай ғана қасиетті сипаттап қана қоймай, оған жаңаша, ауыспалы мағына беріп, оқырманның сезіміне әсер етеді және образды тереңдете түседі.
методология Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «кейін», «арқылы» және грек тілінің «hodos» (ὁδός) – «жол», «тәсіл» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Қандай да бір зерттеу, талдау, жобалау немесе тәжірибелік қызметті жүйелі, ғылыми негізделген, дәйекті түрде жүргізуге арналған әдістер, принциптер, рәсімдер және ережелер жиынтығы.
метонимия Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «өзгеріс», «ауысу» және грек тілінің «onoma» (ὄνομα) – «атау», «есім» Анықтама: Тілдегі және әдебиеттегі көркемдегіш құралдардың бірі. Ол екі ұғымның арасындағы іргелес, ішкі байланыс, іліспелілік немесе бір-біріне жақын орналасуы негізінде бір ұғымның атауын екіншісіне ауыстыру арқылы жаңа мағына беру тәсілі. Метафорадан айырмашылығы, метонимияда ұқсастық емес, қатар орналасу, себеп-салдар, бүтін-бөлшек, мазмұн-форма сияқты байланыстар маңызды рөл атқарады.
мимезис Этимология: грек тілінің «μiμησις» – «еліктеу, қайталау, бейнелеу» Анықтама: Әдебиеттану, философия және өнер теориясындағы іргелі ұғым. Ол өнердің шындықты бейнелеу, оған еліктеу немесе оны қайта жасау қабілетін білдіреді.
модаль сөздер Этимология: латынның «modus» – «әдіс, өлшем, тәсіл, түр» Анықтама: Сөйлеушінің айтылған ойға, іс-әрекетке немесе оқиғаға қатысты көзқарасын, бағасын, қарым-қатынасын білдіретін, сондай-ақ шындыққа қатыстылығын (мүмкіндік, қажеттілік, сенімділік, күмән, болжам) білдіретін сөздер тобы. Олар сөйлемнің грамматикалық мүшесі болмайды, бірақ оның мағыналық реңкін толықтырып, сөйлемнің бүкіл мазмұнына әсер етеді.
модальділік Этимология: латынның «modus» – «әдіс, өлшем, тәсіл, түр» Анықтама: Тіл біліміндегі және философиядағы іргелі категория. Ол айтылып отырған ойдың, пікірдің, іс-әрекеттің немесе оқиғаның шындыққа қатыстылығын (мысалы, оның мүмкін, қажетті, шындыққа сәйкес, міндетті, қалаулы екендігін) білдіретін тілдік мағыналар жиынтығы.
модельдеу Этимология: латынның «modus» –«өлшем», «тәсіл», «үлгі», «мөлшер» Анықтама: Қандай да бір объектінің, жүйенің немесе процестің (түпнұсқаның) қасиеттерін, құрылымын, жұмыс істеу принциптерін, мінез-құлқын зерттеу, талдау немесе түсіндіру мақсатында оның жеңілдетілген, абстрактілі немесе басқа форматтағы көшірмесін (моделін) құру және қолдану процесі. Модель түпнұсқаны толығымен қайталамайды, тек зерттеуші үшін маңызды қасиеттерін ғана көрсетеді
монологтік Этимология: грек тілінің «monos» (μόνος) –«жалғыз», «бір» және грек тілінің «logos» (λόγος) –«сөз», «сөйлеу» Анықтама: Бір адамның, яғни бір ғана сөйлеушінің сөзіне негізделген, басқа адамдардың жауабын немесе тікелей қарым-қатынасын талап етпейтін қарым-қатынас түрі немесе белгілі бір құбылыстың сипаты.
морфемдер Этимология: грек тілінің «morphē» (μορφή) – «форма», «түр», «пішін» Анықтама: Тіл біліміндегі ең кішкентай, мағыналы бірліктер. Олар сөздің құрамында болады және сөздің лексикалық (мағыналық) немесе грамматикалық (формалық) мағынасын білдіреді. Морфемдер одан әрі кіші мағыналы бөліктерге бөлінбейді.
морфемдік Этимология: грек тілінің «morphē» (μορφή) – «форма», «түр», «пішін» Анықтама: Тіл біліміндегі бір ұғымға, құбылысқа немесе талдауға қатысты морфемдерге қатысты, морфемдерге негізделген немесе морфемдерді зерттейтін деген мағынаны білдіретін сын есім. Ол сөздердің құрылымдық және мағыналық бөліктері ретіндегі морфемдерге тікелей қатысты болады.
морфология Этимология: грек тілінің «morphē» (μορφή) – «форма», «түр», «пішін» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімінің сөздердің құрылысын, ішкі пішінін, сөз таптарына бөлінуін және олардың грамматикалық мағыналарын зерттейтін саласы.
морфологиялық құрам Этимология: грек тілінің «morphē» (μορφή) – «форма», «түр», «пішін» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімінде сөздің ішкі құрылымын, яғни оның қандай морфемдерден (мағыналы ең кішкентай бірліктерден) тұратынын көрсететін ұғым.
морфологиялық құрылым Этимология: грек тілінің «morphē» (μορφή) – «форма», «түр», «пішін» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімінде сөздің ішкі құрылысының ұйымдасу принципін, яғни оның мағыналы ең кішкентай бөліктері – морфемдердің қалай орналасатынын, өзара байланысатынын және осы байланыстар арқылы сөздің мағынасы мен грамматикалық қызметінің қалай қалыптасатынын сипаттайтын ұғым.
морфологиялық тәсілдер Этимология: грек тілінің «morphē» (μορφή) – «форма», «түр», «пішін» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімінде сөздердің құрылысын, формаларын, грамматикалық мағыналарын және сөзжасамдық ерекшеліктерін зерттеуде қолданылатын әдістер мен амалдар жиынтығы. Бұл тәсілдер сөздердің ішкі құрылымын түсінуге, оларды морфемдерге жіктеуге және әр морфемнің мағынасы мен қызметін анықтауға бағытталған.
морфологиялық туындылар Этимология: грек тілінің «morphē» (μορφή) – «форма», «түр», «пішін» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімінде түбір сөзге (немесе басқа бір сөзге) жұрнақтар жалғану арқылы жасалған, жаңа лексикалық мағынаға ие болған сөздер. Бұл процесті сөзжасам деп атайды, ал оның нәтижесінде пайда болған сөздерді туынды сөздер немесе морфологиялық туындылар дейді. Олар бастапқы сөзден шыққан, бірақ одан мағынасы, кейде тіпті сөз табы да өзгеше болып қалыптасады.
морфонема Этимология: грек тілінің «morphē» (μορφή) – «форма», «түр», «пішін» және грек тілінің «phonēma» (φώνημα) – «дыбыс», «фонема» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе морфонология саласындағы орталық ұғым. Ол бір морфемнің құрамындағы фонемалардың ауыспалы көріністерін (аллофондарын) біріктіретін, абстрактілі фонемалық бірлік.
мультипликация Этимология: латын тілінің «multiplicatio» – «көбейту, арттыру, еселеу» Анықтама: Бейнелердің (суреттер, қуыршақтар, компьютерлік модельдер және т.б.) жылдам алмасуы арқылы қозғалыс иллюзиясын жасайтын, яғни жанды қозғалыс әсерін тудыратын өнер және технология. Әрбір бейне (кадр) алдыңғысынан аздап өзгеше болады, осылайша олар бір-бірін алмастырғанда объектінің қозғалыстағы өзгерісін көрсетеді. Көбінесе бұл процесті анимация деп атайды.
мұңды стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Әдебиеттегі, өнердегі және жалпы шығармашылықтағы белгілі бір эмоционалдық реңк пен көңіл-күйді білдіретін стильдік ерекшелік. Ол қайғы, сағыныш, уайым, өкініш, мұң, шыдамсыздық, жеке трагедия немесе жалпы пессимистік көзқарас сияқты сезімдерді жеткізуге бағытталған. Мұңды стильде жазылған шығармалар көбінесе адам жанының тереңдігін, оның ішкі арпалыстарын және дүниенің өткіншілігін суреттейді.
мысал Анықтама: Жалпы ережені, ұғымды, құбылысты немесе идеяны нақтылау, дәлелдеу, түсіндіру немесе иллюстрациялау үшін қолданылатын жеке жағдай, дерек, оқиға немесе факт. Ол абстрактілі ұғымды түсініктірек етуге, теориялық білімді практикалық жағдайға байланыстыруға көмектеседі.
мысқыл Анықтама: Әзілдің, юмордың немесе сынның бір түрі, мұнда айтылған сөздің немесе фразаның тура мағынасынан қарама-қарсы мағынасы меңзеледі. Мақсат – келеке ету, кемсіту, мазақ ету, немесе жасырын түрде сын айту. Мысқыл көбінесе сарказмға жақын ұғым, бірақ сарказм әдетте ашық әрі өткір сипатта болады, ал мысқыл одан гөрі нәзік әрі жанама болуы мүмкін.
н
нақыл сөздер Анықтама: Мағынасы терең, аз сөзбен көп ойды жеткізетін даналық сөздер. Олар адамдардың өмірлік тәжірибесінен, даналығынан туындаған және тәрбиелік мәні зор.
нейролингвистика Этимология: грек тілінің «neuron» (νεῦρον) – «жүйке», «тарамыс», «сіңір» және латынның «lingua» сөзінен және грек тілінің «-istikos» жұрнағынан құралған – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Тіл білімі мен неврологияның тоғысында пайда болған пәнаралық ғылым саласы. Ол адам миының тілдік қабілеттерді қалай өңдейтінін, қалай қабылдайтынын және қалай қолданатынын зерттейді.
нейропсихология Этимология: грек тілінің «neuron» (νεῦρον) – «жүйке», «тарамыс», «сіңір» және грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым» Анықтама: Психология мен неврологияның тоғысында пайда болған ғылым саласы. Ол мидың құрылымы мен қызметінің адам мінез-құлқына, танымдық процестеріне (когнитивтік функцияларға) және эмоцияларына қалай әсер ететінін зерттейді.
нейрофизиология Этимология: грек тілінің «neuron» (νεῦρον) – «жүйке», «тарамыс», «сіңір» және грек тілінің «physis» (φύσις) – «табиғат» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Физиология ғылымының бір саласы. Ол жүйке жүйесінің, атап айтқанда, мидың, жұлынның және шеткі жүйке жүйесінің қалай жұмыс істейтінін, олардың электрлік және химиялық процестерін зерттейді.
неологизмдер Этимология: грек тілінің «neos» – «жаңа» және греке тілінің «logos» – «сөз» Анықтама: Тілге жақында енген, әлі жалпылама қолданысқа толық енбеген жаңа сөздер немесе сөз тіркестері.
номинатив Этимология: латынның «nominativus» – «атау, есім беру» Анықтама: Зат есімдердің және басқа сөз таптарының бастапқы, негізгі формасы. Қазақ тіліндегі септіктер жүйесінде ол бірінші орында тұрады және ешқандай қосымшасыз қолданылады.
номинативтік бірліктер Этимология: латынның «nominativus» – «атау, есім беру» Анықтама: Тіл біліміндегі маңызды ұғым. Бұл атау септігінде (номинативте) тұрған және нақты бір ұғымға, затқа, құбылысқа атау беретін тілдік бірліктер.
номинативтік құралдар Этимология: латынның «nominativus» – «атау, есім беру» Анықтама: Тіл біліміндегі белгілі бір ұғымдарға, заттарға немесе құбылыстарға атау беру үшін қолданылатын тілдік құралдар мен тәсілдер жиынтығы. Олар тілдегі аталым (номинативті) функциясын жүзеге асыруға арналған.
нормадан ауытқу Этимология: латынның «norma» – «өлшем», «үлгі», «ереже» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистика мен әлеуметтік лингвистикада қолданылатын ұғым. Бұл тілдің қалыптасқан ережелерінен, нормаларынан (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық) әдейі немесе кездейсоқ ауытқу болып табылады.
нормативтік қазақ тілі Этимология: латынның «norma» – «өлшем», «үлгі», «ереже» Анықтама: Тілдің қалыптасқан, бекітілген ережелері мен нормаларына негізделген қазіргі әдеби тіл. Бұл тіл қоғамдық өмірдің барлық саласында, әсіресе білім беру, бұқаралық ақпарат құралдары, ресми құжаттар мен мемлекеттік басқаруда қолданылады. Нормативтік тілдің негізгі мақсаты – тілдік қарым-қатынасты біріздендіру, дәлдікті қамтамасыз ету және тілдің тазалығын сақтау.
о
образды бірліктер Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистикада және көркем әдебиетте қолданылатын ұғым. Бұл тілдік құралдар сөздердің тура мағынасында емес, ауыспалы, бейнелі мағынасында қолданылуы арқылы жасалады. Олар мәтіннің эмоционалды әсерін, көркемдігін арттыруға және оқырманға немесе тыңдаушыға ерекше әсер қалдыруға бағытталған.
образдылық категориялары Этимология: грек тілінің «kategoria» (κατηγορία) – «айыптау», «тұжырымдау», «мәлімдеу» Анықтама: Тіл білімінде және әдебиеттануда қолданылатын, мәтіндегі бейнелілік пен көркемдікті қамтамасыз ететін негізгі ұғымдар мен құралдар жиынтығы. Олар автордың ойын, сезімін және көзқарасын ауыспалы мағынада жеткізуге, оқырманның санасында нақты бейнелер тудыруға мүмкіндік береді.
объективтену Этимология: латынның «obicere» – «қарсы қою» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксис пен морфологияда қолданылатын термин. Сөздің бастапқы мағынасынан немесе қызметінен айырылып, жаңа, объективті (заттық) ұғымға ие болу процесі.
одағай Анықтама: Қазақ тіліндегі сөз табының ерекше тобы. Ол адамның түрлі сезімдерін, көңіл-күйін (қуаныш, реніш, таңдану, қорқыныш, т.б.) білдіруге немесе жануарларға үндеуге, дыбыстарды имитациялауға арналған.
ой Анықтама: Адамның миындағы таным процесі, ақыл-парасаты, пікірі, пайымдауы.
ойдың эмоционалдылығы Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе психолингвистика, стилистика және прагматикада қарастырылатын күрделі құбылыс. Ол адамның ойының (пікірінің, хабарламасының) тек ақпараттық мазмұнымен шектелмей, сонымен бірге оның эмоционалдық реңкін, сөйлеушінің сезімін білдіруі.
ойқорытулар (умозаключения) Анықтама: Логикалық және танымдық процесс, яғни белгілі бір фактілерге, мәліметтерге немесе ой-пікірлерге сүйене отырып, жаңа қорытынды жасау немесе жаңа білім алу.
ойлау Анықтама: Адамның миындағы танымдық және интеллектуалдық процесс. Адамның қоршаған ортаны тануы, ақпаратты өңдеуі, қорытынды жасауы, проблемаларды шешуі және жаңа идеяларды қалыптастыруына мүмкіндік беретін күрделі психикалық әрекет.
окказионалды коннотациялар Этимология: латынның «occasio» – «оқиға», «сәт», «мүмкіндік» Анықтама: Сөздің тұрақты, сөздікте берілген мағынасынан (денотация) бөлек, нақты бір мәтінде немесе жағдайда ғана туындайтын қосымша, жанама мағынасы.
окказионалды сөздер Этимология: латынның «occasio» – «оқиға», «сәт», «мүмкіндік» Анықтама: Тек бір рет немесе белгілі бір контексте қолдану үшін автор тарапынан жасалған, әлі жалпы тілдік нормаға енбеген сөздер.
окказионализм Этимология: латынның «occasio» – «оқиға», «сәт», «мүмкіндік» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе лексикология мен стилистикада қолданылатын термин. Сөзжасамның тұрақты ережелеріне сәйкес жасалғанымен, жалпы тілдік нормаға енбеген, тек белгілі бір жағдайда (окказия) қолданыс тапқан жаңа сөздер.
оксюморон Этимология: грек тілінің «oxymoron» – «өткір» және грек тілінің «moros» – «ақымақ» Анықтама: Стилистикалық фигуралардың бір түрі. Бір-біріне қарама-қарсы мағынадағы, тіпті үйлеспейтін ұғымдарды біріктіру арқылы жасалатын көркемдік тәсіл.
омограф Этимология: грек тілінің «homos» – «бірдей» және грек тілінің «grapho» – «жазамын» Анықтама: Тіл біліміндегі сөздердің дыбыстық және жазбаша ұқсастығына қатысты термин.
омонимдер Этимология: грек тілінің «homos» – «бірдей» және грек тілінің «onyma» – «атау» Анықтама: Тіл біліміндегі сөздердің мағынасына қатысты маңызды ұғым.
омонимия Этимология: грек тілінің «homos» – «бірдей» және грек тілінің «onyma» – «атау» Анықтама: Тіл біліміндегі мағыналық құбылыс. Дыбысталуы (айтылуы) мен жазылуы бірдей, бірақ мағыналары әртүрлі, бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ сөздердің (омонимдердің) тілде қатар қолданылуы.
омофон Этимология: грек тілінің «homos» – «бірдей» және грек тілінің «phone» – «дыбыс» Анықтама: Дыбысталуы (айтылуы) бірдей, бірақ жазылуы мен мағыналары әртүрлі болатын сөздер.
ономасиология Этимология: грек тілінің «onomasiya» – «атау» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тіл білімінің, атап айтқанда, семантиканың бір саласы. Ономасиология – атау теориясы деп те аталады. Ол тілдегі ұғымдардың қалай аталатынын, яғни заттан немесе құбылыстан тілдік белгіге қарай зерттеу бағытын ұстанады.
ономасиологиялық категория Этимология: грек тілінің «onomasiya» – «атау» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тіл біліміндегі маңызды ұғым. Тілдік атау процесінің негізін құрайтын және белгілі бір ұғымдарды топтастыруға көмектесетін концептуалды құрылымдар.
ономатопея Этимология: грек тілінің «onomatopoeia» – «атау жасау, сөз жасау» Анықтама: Тіл біліміндегі құбылыс, яғни заттар мен құбылыстардың дыбыстарын, шуларын, жануарлардың дауысын және адамның іс-әрекетін имитациялау арқылы сөз жасау немесе бейнелеу тәсілі.
ономофонема Этимология: грек тілінің «onoma» (ὄνομα) – «атау», «есім», «сөз» және грек тілінің «phonēma» (φώνημα) – «дыбыс», «фонема» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе фонетика мен фоносемантикада сирек қолданылатын ұғым. Бұл термин дыбыстық ұқсастыққа негізделген сөздердегі фонемалардың (дыбыстардың) мәнін сипаттайды.
оралымдар Анықтама: Қазақ тіліндегі ауызекі сөйлеуде және жазба тілде жиі қолданылатын күрделі, тұрақты немесе жартылай тұрақты тілдік құрылымдар. Олар сөйлемнің құрылымдық-мағыналық бірлігін құрайды және ойды толық жеткізу үшін қолданылады.
ортология Этимология: грек тілінің «orthos» – «дұрыс» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тіл біліміндегі маңызды сала, ол тілдің нормаларын, ережелерін және дұрыс қолданылуын зерттейді. Ортология тілдің тазалығын, сауаттылығын және бірыңғай болуын қамтамасыз етуге бағытталған.
орфоэпиялық норма Этимология: грек тілінің «orthos» – «дұрыс» және грек тілінің «epos» – «сөйлеу» Анықтама: Тіл біліміндегі маңызды ұғым. Ол әдеби тілдегі сөздер мен дыбыстардың дұрыс айтылуын реттейтін ережелер жиынтығы.
осы шақ Анықтама: Қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясының бір түрі. Ол сөйлеп тұрған сәтте болып жатқан немесе жиі қайталанатын іс-әрекетті білдіреді.
п
пустые Анықтама: Қазақ тілінде аналитикалық сөзжасам әсіресе соңғы жылдары, ғылыми-техникалық прогресспен бірге жаңа ұғымдарды атау үшін жиі қолданылып келеді.
пустые Анықтама: Бұл термин, әсіресе референттік байланыстарды (сілтемелік байланыстарды) талдау кезінде қолданылады.
пустые Анықтама: Астеизм иронияның бір түрі болып саналады, бірақ ол сарказмға қарағанда әлдеқайда жұмсақ және өрескел емес. Мақсаты – біреуді тікелей ренжітпей, жұмсақ әзіл арқылы кемшілігін көрсету немесе жағдайдың күлкілі жағын атап өту.
пустые Этимология: · Жазу қаламы: Ежелгі римдіктер восковалы тақтайшаларға жазу үшін қолданған ұшты таяқша. Оның бір жағы үшкір, екінші жағы жалпақ болған – үшкір жағымен жазып, жалпақ жағымен қатені өшірген. Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу тәсілі, жазу мәнері: Қаламмен жазуды білдіргендіктен, уақыт өте келе бұл сөз жазушының қалам ұстау тәсілінен оның жазу мәнеріне, яғни өз ойын жеткізу тәсіліне ауысқан. Анықтама:
пустые Этимология: Сөйлеу немесе жазудағы ерекшелік: Адамның немесе топтың сөйлеу/жазу тәсілінің өзіндік ерекшелігі. Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу қаламы: Ежелгі римдіктер восковалы тақтайшаларға жазу үшін қолданған ұшты таяқша. Оның бір жағы үшкір, екінші жағы жалпақ болған – үшкір жағымен жазып, жалпақ жағымен қатені өшірген. Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу тәсілі, жазу мәнері: Қаламмен жазуды білдіргендіктен, уақыт өте келе бұл сөз жазушының қалам ұстау тәсілінен оның жазу мәнеріне, яғни өз ойын жеткізу тәсіліне ауысқан. Анықтама:
пустые Этимология: Сөйлеу немесе жазудағы ерекшелік: Адамның немесе топтың сөйлеу/жазу тәсілінің өзіндік ерекшелігі. Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу қаламы: Ежелгі римдіктер восковалы тақтайшаларға жазу үшін қолданған ұшты таяқша. Оның бір жағы үшкір, екінші жағы жалпақ болған – үшкір жағымен жазып, жалпақ жағымен қатені өшірген. Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу тәсілі, жазу мәнері: Қаламмен жазуды білдіргендіктен, уақыт өте келе бұл сөз жазушының қалам ұстау тәсілінен оның жазу мәнеріне, яғни өз ойын жеткізу тәсіліне ауысқан. Анықтама:
пустые Этимология: Сөйлеу немесе жазудағы ерекшелік: Адамның немесе топтың сөйлеу/жазу тәсілінің өзіндік ерекшелігі. Анықтама:
пустые Этимология: латынның «stilus» (кейде «stylus» деп те жазылған) сөзінен шыққан. Бастапқыда «stilus» сөзінің бірнеше мағынасы болған: Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу қаламы: Ежелгі римдіктер восковалы тақтайшаларға жазу үшін қолданған ұшты таяқша. Оның бір жағы үшкір, екінші жағы жалпақ болған – үшкір жағымен жазып, жалпақ жағымен қатені өшірген. Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу тәсілі, жазу мәнері: Қаламмен жазуды білдіргендіктен, уақыт өте келе бұл сөз жазушының қалам ұстау тәсілінен оның жазу мәнеріне, яғни өз ойын жеткізу тәсіліне ауысқан. Анықтама:
пустые Этимология: Сөйлеу немесе жазудағы ерекшелік: Адамның немесе топтың сөйлеу/жазу тәсілінің өзіндік ерекшелігі. Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу қаламы: Ежелгі римдіктер восковалы тақтайшаларға жазу үшін қолданған ұшты таяқша. Оның бір жағы үшкір, екінші жағы жалпақ болған – үшкір жағымен жазып, жалпақ жағымен қатені өшірген. Анықтама:
пустые Этимология: · Жазу тәсілі, жазу мәнері: Қаламмен жазуды білдіргендіктен, уақыт өте келе бұл сөз жазушының қалам ұстау тәсілінен оның жазу мәнеріне, яғни өз ойын жеткізу тәсіліне ауысқан. Анықтама:
пустые Этимология: Сөйлеу немесе жазудағы ерекшелік: Адамның немесе топтың сөйлеу/жазу тәсілінің өзіндік ерекшелігі. Анықтама:
пустые Анықтама: Әлеуметтану адамдардың неліктен белгілі бір топтарға бірігетінін, осы топтардың қалай жұмыс істейтінін, жеке тұлғалардың және әлеуметтік топтардың қоғамдағы рөлі мен мәртебесін, сондай-ақ әлеуметтік мінез-құлық пен әлеуметтік институттарды зерттейді.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама: Бейнелерді қабылдағанда адамның сезім мүшелері (көру, есту, сезіну) арқылы қалыптасатын ассоциациялар маңызды рөл атқарады.
пустые Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» және грек тілінің «phora» (φορά) – «тасымалдау», «алып өту» Анықтама: Компьютерлік интерфейстерде, ақпараттық графикада (инфографика), жарнамада және визуалды коммуникацияда кеңінен қолданылады.
пустые Этимология: грек тілінің «katēgoria» (κατηγορία) – «айыптау», «тұжырымдау», «сипаттау» Анықтама: Дара стиль адамның дүниетанымын, ойлау ерекшеліктерін, мінезін, білім деңгейін, эмоционалдық күйін және тілдік шеберлігін көрсететін тілдік тұлғасының көрінісі болып табылады.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама: Демеуліктерді шылаулармен шатастырмау керек. Шылаулар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру қызметін атқарса, демеуліктер сөзге немесе сөйлемге қосымша мағыналық реңк үстейді.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама: Денотативті элементтерді түсіну үшін, оны коннотативті элементтерден (тілдік бірліктердің қосымша, жанама, эмоционалды немесе мәдени реңктерін құрайтын компоненттері) ажырату маңызды.
пустые Этимология: латынның «Componere» –«біріктіру», «құрастыру», «жинақтау» Анықтама: Бұл компоненттер семантикалық белгілер (semantic features) деп те аталады. Олар сөздің мағынасын талдауға және бір сөзді басқа сөздерден ажыратуға мүмкіндік береді.
пустые Анықтама: Лингвистика мен семиотикада денотативті мағынаны денотация деп те атайды. Ол әдетте сөздіктердегі сөздің бірінші, негізгі анықтамасы ретінде беріледі. Сөздің бұл аспектісі оның денотатпен (белгіленетін нақты объект немесе ұғым) тікелей байланысын білдіреді.
пустые Анықтама: Диалект сөздердің пайда болуына географиялық, тарихи, мәдени және әлеуметтік факторлар әсер етеді. Қазақ тілінде де диалект сөздер өте көп, бұл тіліміздің байлығы мен даму жолын көрсетеді.
пустые Анықтама:
пустые Этимология: латынның «connotatio» – «үйірлік мағына», «қосымша реңк» Анықтама: Әдеби тілдегі сөздердің де коннотациялары болады, бірақ диалектілік коннотациялардың ерекшелігі – олардың аймақтық сипаты және олардың мағынасы мен әсері сол диалектіні қолданатын қауымдастықта ғана толық түсінікті болуында.
пустые Анықтама:
пустые Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Этимология: латынның «elementum» –«латын әліпбиінің «L-M-N» әріптеріне қатысты деген нұсқа» Анықтама: Диалектілік элементтер тілдің байлығын, оның тарихи дамуын және халықтың мәдени алуандығын көрсетеді.
пустые Анықтама: Диалогқа қатысушылардың әрбір репликасы бір-бірімен мағыналық және құрылымдық жағынан байланысты болады.
пустые Анықтама: Диалогтық қарым-қатынас жай ғана кезекпен сөйлесуден (монологтар тізбегінен) әлдеқайда терең. Ол эмпатияны, ашықтықты және өзара әсерді қажет етеді.
пустые Анықтама: Диасирм ирониямен немесе сарказммен ұқсас болуы мүмкін, бірақ оның айырмашылығы – ол ашық және тікелей кемсітуге бағытталған, көбінесе қатыгездікпен немесе дөрекілікпен айтылады. Мұнда мақсат – сын айтушының ашуын, жеккөрушілігін немесе менсінбеушілігін тікелей жеткізу
пустые Анықтама: Диахронды талдау әдетте синхронды талдауға қарама-қарсы қойылады. Синхронды талдау құбылысты белгілі бір уақыт мезетіндегі, «мұнда және қазіргі» жағдайында зерттесе, диахронды талдау оның «қалай өзгергенін» және «неліктен өзгергенін» қарайды.
пустые Анықтама: Риторикада (Шешендік өнерде): Бұл күрделі ұғымды немесе идеяны оның құрамдас бөліктеріне, элементтеріне бөліп, талдау тәсілі. Мақсат – мәселені жан-жақты қарастыру, оның әрбір бөлігіне жеке тоқталып, түсініктірек ету.
пустые Анықтама: Поэзияда (Өлең құрылысында): Диереза – бұл өлеңдегі буын санын реттеу үшін бір буынды сөздің екі буынды болып оқылуы немесе керісінше, екі буынды сөздің бір буынды болып оқылуы арқылы ырғақты сақтау. Бұл поэтикалық еркіндіктің бір түрі. Қазақ поэзиясында ондай нақты ереже болмаса да, араб, парсы поэзиясындағы кейбір ықпалдарда кездесуі мүмкін.
пустые Анықтама: Дилеммада әрбір таңдаудың өзіндік кемшіліктері болады, сондықтан қандай шешім қабылдасаң да, бір жағынан зиянды немесе жағымсыз салдарға тап болуың мүмкін.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама: Дихотомия тек екі элементтен тұрады және бұл элементтер бір-бірімен қарама-қайшылықта болады (мысалы, ақ-қара, жақсы-жаман, ішкі-сыртқы). Ол көбінесе күрделі құбылыстарды жеңілдету, талдау және жіктеу үшін қолданылады.
пустые Анықтама: Дубитацияны қолдану арқылы спикер немесе жазушы өзін қарапайым, ойланғыш етіп көрсетеді, немесе мәселенің күрделілігін баса көрсетеді, осылайша аудиторияның сенімін немесе эмпатиясын оятады.
пустые Анықтама: Дыбыстардың алмасуы тіл білімінде, әсіресе тарихи лингвистикада және фонологияда кеңінен зерттеледі.
пустые Анықтама: Дыбыстық жүйе тілдің маңызды компоненті болып табылады, себебі ол сөйлеудің дұрыс қабылдануын және түсініктілігін қамтамасыз етеді.
пустые Анықтама: Дыбыстық құрамды зерттеу фонетика (дыбыстардың жасалуы, физикалық қасиеттері және қабылдануы) және фонология (тілдегі дыбыстардың функциясы, мағына ажыратудағы рөлі) ғылымдарының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама: Екпін тіл білімінде фонетика (дыбыстардың жасалуы мен физикалық сипаттамалары) және фонология (дыбыстардың тілдегі функционалдық рөлі) салаларында зерттеледі.
пустые Анықтама: Еліктеуіш сөздерді тіл білімінде, әдетте, екі негізгі топқа бөледі: дыбысқа еліктеуіш сөздер және бейнелеуіш сөздер.
пустые Анықтама: Философияда, психологияда және этикада ерік ұғымы орталық орындардың бірін алады.
пустые Анықтама: Қазақ тіл білімінде есім сөз таптарына зат есім, сын есім, сан есім, есімдік жатады. Кейде үстеу де есімдер тобына қосылып қарастырылады, бірақ дәстүрлі қазақ тіл білімінде ол бөлек сөз табы ретінде сипатталады.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама: Жалаң сөйлемдер ауызекі тілде, әсіресе қысқа, нақты жауаптарда, сондай-ақ көркем әдебиетте, мәтінге динамика немесе белгілі бір стильдік реңк беру үшін жиі қолданылады.
пустые Анықтама: Жалпы қолданыстағы лексикаға, әдетте, бейтарап (нейтральная) сөздер жатады. Олардың стильдік немесе эмоционалдық бояуы болмайды немесе өте әлсіз болады, сондықтан оларды кез келген стильдегі мәтінде немесе сөйлеуде қолдануға болады.
пустые Анықтама: Жанама бейнелеу тікелей бейнелеуге (автордың кейіпкер туралы тікелей сипаттама беруі) қарама-қарсы қойылады.
пустые Анықтама: Жанрлық ерекшеліктер шығарманың ішкі ұйымдасуын анықтап, оның қандай түрге жататынын, автордың қандай мақсат көздегенін және оны қалай қабылдау керектігін білдіреді.
пустые Анықтама: Идеялық тіркестер қоғамдық санаға әсер ету, адамдарды біріктіру немесе белгілі бір іс-әрекетке жұмылдыру үшін кеңінен қолданылады. Олар публицистикада, саяси сөздерде, ұрандарда, үгіт-насихат материалдарында және көркем әдебиетте жиі кездеседі.
пустые Анықтама: «Идиомалық оралымдар» термині «идиома» ұғымымен тығыз байланысты, көбінесе синоним ретінде қолданылады. Бұл тіркестер тілдің көркемдігін, эмоционалдылығын және мәнерлілігін арттырады, сонымен қатар халықтың мәдени ерекшеліктері мен дүниетанымын көрсетеді.
пустые Анықтама: Бұл құбылыс физикадағы инерция заңымен ұқсастырылады: дене қозғалысын сақтауға ұмтылса, тілдегі кейбір элементтер де өздерінің қалыптасқан қалпын сақтауға «ұмтылады». Тілдің инерциясы оның тұрақтылығын, жүйелілігін және ұрпақтан ұрпаққа берілуін қамтамасыз ететін маңызды факторлардың бірі.
пустые Анықтама: Заманауи өнерде: Екі немесе одан да көп өнер түрлерінің (мысалы, кескіндеме, музыка, би, әдебиет, кино) бірігуі арқылы жаңа формалар мен тәжірибелерді құру.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама: Интонация арқылы бірдей сөздер мен грамматикалық құрылымдарды пайдалана отырып, әртүрлі мағыналар мен реңктер бере аламыз.
пустые Этимология: латынның «pros-» (πρός) – «қасында», «үстінде», «байланысты» және грек тілінің «oidē» (ᾠδή) – «ән», «поэма» Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Этимология: латынның «lingua» сөзінен және грек тілінің «-istikos» жұрнағынан құралған – «тілге қатысты ғылым» Анықтама:
пустые Этимология: грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым» Анықтама:
пустые Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Этимология: латынның «ad-» («a-«) – «үстіне», «қарай» және латынның «specere» – «көру», «қарау» Анықтама: Коннотативтік аспект денотативтік аспектіден ерекшеленеді. Денотативтік аспект хабардың объективті, фактілік мазмұнын білдірсе, коннотативтік аспект оның субъективті, эмоционалдық және контексттік қабаттарын ашады.
пустые Этимология: грек тілінің «meta-» (μετά) – «ауысу», «арқылы», «соңынан» және грек тілінің «phora» (φορά) – «тасымалдау», «алып өту» Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірігіп» және грек тілінің «ballein» (βάλλειν) – «лақтыру», «қою» Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама: Концепция жекелеген фактілер мен деректерді біріктіріп, оларға мағына береді және жалпы суретті қалыптастырады. Ол ғылымда, философияда, техникада, өнерде және күнделікті өмірде кеңінен қолданылады.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пустые Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп», «ұқсас» және грек тілінің «onyma» (ὄνυμα) – «атау», «есім» Анықтама:
пайымдау Анықтама: Логикалық және интеллектуалдық процесс. Ол қоршаған ортаны тану, ой қорыту, ақпаратты талдау, пікір қалыптастыру және дәлелді шешімдер қабылдауға бағытталған адамның танымдық әрекеті.
палиндром Этимология: грек тілінің «palindromos» – «артқа қарай жүгіруші» Анықтама: Солдан оңға қарай оқығанда да, оңнан солға қарай оқығанда да бірдей оқылатын сөз, сөйлем немесе сандар тізбегі.
парагога Этимология: грек тілінің «paragoge» – «қосу, жалғау» Анықтама: Тіл біліміндегі фонетикалық құбылыс. Бұл сөздің соңына қосымша дыбыстың немесе буынның қосылуы, бірақ бұл қосымша дыбыс сөздің мағынасын өзгертпейді, тек айтылуын немесе фонетикалық құрылымын өзгертеді.
парадигма Этимология: грек тілінің «paradeigma» – «үлгі» Анықтама: Философия, ғылым және лингвистика сияқты әртүрлі салаларда қолданылатын маңызды ұғым.
парадокс Этимология: грек тілінің «paradoxos» – «күтпеген, ерекше, әдеттен тыс» Анықтама: Логикалық немесе көркемдік ұғым.
пустые Анықтама: Әдеттегі, қабылданған ой-пікірге қайшы келетін, сырттай қарағанда ақиқатқа жанаспайтын сияқты көрінгенімен, іс жүзінде терең мағынасы бар немесе шындыққа сәйкес келетін тұжырым немесе құбылыс.
паралепсис Этимология: грек тілінің «paraleipsis» – «қалдырып кету, назар аудармау» Анықтама: Риторикада және стилистикада қолданылатын әдіс. Ол бір нәрсені айтпайтын сияқты болып көрінгенімен, іс жүзінде сол нәрсені баса көрсетуге бағытталған.
параллелизм Этимология: грек тілінің «parallelos» – «қатар жүретін, қатарлас» Анықтама: Көркем әдебиетте, әсіресе поэзия мен риторикада жиі қолданылатын стильдік фигура. Параллелизм – екі немесе одан да көп сөйлемнің, сөз тіркесінің немесе өлең жолдарының ұқсас құрылымына негізделген көркемдік тәсіл.
паранесис Этимология: грек тілінің «parainesis» – «насихат, өсиет, ақыл айту» Анықтама: Риторикадағы және әдебиеттегі моральдық, этикалық немесе өсиеттік мақсаттағы мәтіндерге қатысты қолданылатын термин. Паранесис – бұл көбінесе даналық, этикалық мінез-құлық немесе діни қағидалар туралы кеңес беруге арналған мәтін немесе сөйлеу.
парафраз Этимология: грек тілінің «paraphrasis» – «қайта айту, басқа сөзбен жеткізу» Анықтама: Бастапқы мәтіннің мағынасын сақтай отырып, оны басқа сөздермен, сөйлем құрылымдарымен немесе стилімен қайта баяндау тәсілі.
парентеза Этимология: грек тілінің «parenthesis» – «енгізу, аралыққа қосу» Анықтама: Сөйлемнің құрылымына грамматикалық тұрғыда қатысы жоқ, бірақ сөйлемнің мағынасын толықтыратын, түсіндіретін немесе сөйлеушінің қарым-қатынасын білдіретін қосымша сөздер, сөз тіркестері немесе сөйлемдер.
парехеза Этимология: грек тілінің «parechesis» – «жақын дыбысталу» Анықтама: Дыбыстық ұқсастыққа негізделген стильдік фигура. Парехеза, әдетте, бір сөйлемдегі немесе сөз тіркесіндегі сөздердің бастапқы немесе соңғы дыбыстарының ұқсас болуы арқылы жасалады.
пародия Этимология: грек тілінің «parodia» – «кері ән, қарсы ән» Анықтама: Көркем әдебиетте, өнерде және публицистикада кеңінен қолданылатын сатиралық немесе юморлық жанр. Пародия – белгілі бір стильді, автордың шығармашылық манерасын, немесе нақты бір шығарманы әжуалау, келемеждеу немесе күлкілі етіп қайталау арқылы жасалатын шығарма.
паронимдер Этимология: грек тілінің «para» – «жанында, жақын» және грек тілінің «onyma» – «атау» Анықтама: Тіл біліміндегі лексикалық құбылыс. Дыбысталуы, жазылуы және кейде морфологиялық құрылымы жағынан ұқсас, бірақ мағыналары әртүрлі болатын сөздер.
паронимия Этимология: грек тілінің «para» – «жанында, жақын» және грек тілінің «onyma» – «атау» Анықтама: Дыбысталуы ұқсас, бірақ мағынасы әртүрлі сөздердің (паронимдердің) тілдегі қатар қолданылу құбылысы. Паронимия омонимияға ұқсас, бірақ паронимдер дыбысталуы жағынан толық сәйкес келмейді.
парономазия Этимология: грек тілінің «paronomasia» – «ұқсас сөздерді қатар қою» Анықтама: Стилистикадағы және риторикадағы көркемдік тәсіл. Парономазия – дыбысталуы өте ұқсас, бірақ мағыналары әртүрлі сөздерді (паронимдерді) бір сөйлемде немесе сөз тіркесінде қатар қолдану арқылы жасалатын сөз ойыны.
парономасия Этимология: грек тілінің «paronomasia» – «ұқсас сөздерді қатар қою» Анықтама: Дыбысталуы ұқсас, бірақ мағыналары әртүрлі сөздерді (паронимдерді) бір сөйлемде немесе сөз тіркесінде қатар қолдану арқылы жасалатын сөз ойыны немесе көркемдік тәсіл.
парресия Этимология: грек тілінің «parrhesia» – «сөйлеу еркіндігі, ашық айту» Анықтама: Риторикада, философияда және саясатта қолданылатын маңызды ұғым. Парресия – шындықты қауіпке қарамастан, шындық үшін, еркін және ашық айту. Бұл ұғым әсіресе ежелгі грек философиясында, әсіресе Мишель Фуконың еңбектерінде кеңінен зерттелген.
парцелляция Этимология: латынның «parcella» – «бөлік» Анықтама: Стилистикалық және синтаксистік тәсіл. Парцелляция – сөйлемді бірнеше бөлікке (немесе сегментке) бөлу арқылы жасалатын көркемдік әдіс.
парцелляцияланған қайталау Этимология: латынның «parcella» – «бөлік» Анықтама: Стилистикалық тәсіл. Ол сөзді, сөз тіркесін немесе сөйлемді қайталау арқылы және сол қайталанған бөлікті парцелляциялау (яғни, оны негізгі сөйлемнен бөліп көрсету) арқылы жасалатын көркемдік әдіс.
пауза Этимология: грек тілінің «pausis» – «тоқтау, үзіліс» Анықтама: Дыбыс ағынының, яғни сөйлеудің уақытша тоқтатылуы. Пауза ауызекі сөйлеуде және риторикада маңызды рөл атқарады.
пейзаж Этимология: француз тілінің «paysage» – «жергілікті жер» Анықтама: Көркем әдебиеттегі, бейнелеу өнеріндегі және кинематографиядағы маңызды ұғым.
пейоративті Этимология: латынның «peiorare – «нашарлау, жамандыққа бет алу» Анықтама: Тіл біліміндегі және стилистикадағы ұғым. Ол теріс, жағымсыз, кемсітетін немесе менсінбейтін мағынасы бар сөздер мен сөз тіркестеріне қатысты қолданылады.
перифраз Этимология: грек тілінің «periphrasis» – «айналма сөз, жанама сөйлеу» Анықтама: Стилистикадағы және риторикадағы көркемдік тәсіл. Перифраз – заттың, адамның, құбылыстың немесе ұғымның атын тікелей атамай, оның сипаттамалық белгілерін, қасиеттерін немесе ерекшеліктерін сипаттау арқылы жанама түрде жеткізу.
перифраза Этимология: грек тілінің «periphrasis» – «айналма сөз, жанама сөйлеу» Анықтама: Көркем әдебиетте, риторикада және стилистикада қолданылатын көркемдік тәсіл. Перифраза – заттың, адамның, құбылыстың немесе ұғымның атын тікелей атамай, оның сипаттамалық белгілерін, қасиеттерін немесе ерекшеліктерін сипаттау арқылы жанама түрде жеткізу.
пәнаралық байланыс Анықтама: Білім берудегі және ғылыми зерттеулердегі маңызды принцип. Ол бірнеше ғылым салаларының ұғымдарын, әдістерін және теорияларын біріктіру арқылы білімді кешенді түрде игеруге немесе күрделі мәселелерді шешуге бағытталған.
пәнаралық байланыстарды қолдану Анықтама: Әртүрлі пәндер арасындағы интеграцияны (бірігуді) қамтамасыз ету арқылы оқу-тәрбие процесін жақсартуға бағытталған оқыту әдісі. Бұл тәсіл білім берудегі қазіргі заманғы тренд болып табылады, өйткені ол оқушыларға әлемді тұтас көруге және күрделі мәселелерді кешенді түрде шешуге үйретеді.
пәнаралық әдіс Анықтама: Білім беруде және ғылыми зерттеулерде бірнеше пәннің әдістерін, теорияларын және ұғымдарын біріктіру арқылы күрделі мәселелерді шешуге немесе жаңа білім алуға бағытталған тәсіл.
пәнаралық зерттеу Анықтама: Бірнеше ғылыми пәннің білімдерін, әдістерін және теориялық негіздерін біріктіретін зерттеу тәсілі. Бұл дәстүрлі зерттеулерден ерекшеленеді, өйткені ол бір ғана пәннің шеңберімен шектелмей, әртүрлі ғылым салаларының тоғысында жүргізіледі.
пәнаралық интеграция Этимология: латынның «in-» – «ішіне», «кері» және латынның «tangere» – «тиісу» Анықтама: Әртүрлі оқу пәндерінің білімі мен әдістерін біріктіруге бағытталған білім беру процесі. Бұл дәстүрлі оқыту әдісінен айырмашылығы, оқушыларға жеке пәндерді бөлек емес, өзара байланысты жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
пәнаралық консолидация Этимология: латынның «co-, com-, con-» – «бірге» және латынның «solidare» – «бекіту, нығайту» Анықтама: Білім беру және ғылыми зерттеу процесіндегі маңызды кезең. Ол әртүрлі пәндерден алынған білімдерді, ұғымдарды және дағдыларды біріктіру, жүйелеу және тереңдетуге бағытталған.
пустые Анықтама: Пәнаралық консолидация интеграция процесінен кейін жүзеге асады, яғни білімдер біріктірілген соң, олардың тұтас жүйесі қалыптасады. Консолидацияның мақсаты – білімді бірлескен түрде пайдалану арқылы жаңа сапаға қол жеткізу.
пәнаралық синтез Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «thesis» (θέσις) – «қою», «орналастыру» Анықтама: Әртүрлі ғылыми пәндерден алынған білімдерді біріктіру және қорыту арқылы жаңа, тұтас білімді қалыптастыру процесі.
пәнаралық терминология Этимология: грек тілінің «terminos» (τέρμινος) – «шек», «шекара», «ұғым», «термин» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Әртүрлі ғылым салаларына ортақ ұғымдар жүйесі.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
пәнаралық түсіндірме Анықтама: Мәтіннің әртүрлі ғылым салалары тұрғысынан қарастырылуы.
плеоназм Этимология: грек тілінің «pleonasmos» – «артық, шамадан тыс» Анықтама: Тілдегі стилистикалық және лексикалық құбылыс. Плеоназм – бір сөздің мағынасын қайталайтын артық сөздерді қолдану арқылы жасалады.
плеонастикалық қайталама Этимология: грек тілінің «pleon» (πλέον) – «көп», «артық», «шамадан тыс» және грек тілінің «asmos» (-ασμός) – «зат есім тудыратын жұрнақ» Анықтама: Тіл біліміндегі және стилистикадағы лексикалық артықтыққа негізделген құбылыс. Бұл ұғым плеоназм (артық сөз) және қайталама (репетиция) ұғымдарының қосындысынан туындайды.
полиптотон Этимология: грек тілінің «polyptoton» – «көптік септік» Анықтама: Риторикадағы және стилистикадағы көркемдік фигура. Полиптотон – бір сөздің әртүрлі грамматикалық формаларын (көбінесе әртүрлі септік жалғауларын) қайталау арқылы жасалады.
полисемия Этимология: грек тілінің «poley» – «көп» және грек тілінің «sema» – «белгі» Анықтама: Тіл біліміндегі лексикологиялық құбылыс. Полисемия – бір сөздің бірнеше мағынаға ие болуы.
полисендентон Этимология: грек тілінің «polysyndeton» – «көп одақтық, көп байланыс» Анықтама: Риторикада және стилистикада қолданылатын синтаксистік тәсіл. Полисиндетон – сөйлемнің біртекті мүшелерінің немесе бірнеше жай сөйлемнің арасын одақтарды (және, не, немесе, т.б.) жиі және әдейі қайталау арқылы байланыстыру.
портреттеу Этимология: латынның «pro-» –«алға», «ілгері» және латынның «trahere» – «тарту», «сызу», «бейнелеу» Анықтама: Көркем әдебиеттегі, бейнелеу өнеріндегі және кинематографиядағы маңызды тәсіл.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
поэзия Этимология: грек тілінің «poiesis» – «жасау, туынды» Анықтама: Көркем әдебиеттің ерекше түрі. Ол эмоцияларды, ойларды және сезімдерді ырғақты, ұйқасты және образды тіл арқылы білдіруге негізделген.
поэмалар Этимология: грек тілінің «poema» – «шығарма, туынды» Анықтама: Көркем әдебиеттегі, әсіресе поэзиядағы эпикалық немесе лирикалық-эпикалық жанрға жататын ірі көлемді шығарма. Поэма өлеңмен жазылады, оқиғаны баяндайды және лирикалық шегіністерді қамтиды.
поэтизм Этимология: грек тілінің «poietike» – «өнер, жасау» Анықтама: Әдебиеттегі, әсіресе көркемдік стильдегі ұғым. Поэтизм – сөйлеудегі немесе жазба тілдегі өлеңге тән сипаттарды, ырғақты, көркем бейнелерді және жоғары стильдік сөздерді қолдану.
поэтика Этимология: грек тілінің «poietike» – «өнер, жасау» Анықтама: Әдебиеттану ғылымының негізгі бөлімі, әдеби шығармалардың құрылымын, формасын, стилін, жанрын және көркемдік тәсілдерін зерттейді. Поэтика шығарманың мазмұнын емес, формасы мен құрылысы қалай жасалғанына назар аударады.
поэтикалық реңк Этимология: грек тілінің «poietike» – «өнер, жасау» Анықтама: Мәтінге немесе сөйлеуге поэзияға тән эстетикалық, эмоционалдық және көркемдік сипат беретін стильдік әдіс.
прагмалингвистика Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет» және грек тілінің «linguistics» – «тіл білімі)» Анықтама: Тіл білімінің бір саласы. Ол тілдік бірліктердің (сөздердің, сөйлемдердің) нақты қарым-қатынас жағдайында қалай қолданылатынын және олардың қалай әрекет ететінін зерттейді.
прагмалингвистикалық аспектілер Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет» және грек тілінің «linguistics» – «тіл білімі)» Анықтама: Тілдің нақты қарым-қатынас жағдайында қалай қолданылатынын және оның әсерін анықтайтын факторлар мен құбылыстар. Прагмалингвистика тілді статикалық жүйе ретінде емес, динамикалық әрекет ретінде қарастырады.
прагматика Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет, амал» Анықтама: Тіл білімінің және философияның бір саласы. Ол тілдің нақты қарым-қатынас жағдайында қалай қолданылатынын зерттейді.
прагматикалық аспект Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет, амал» Анықтама: Тілдің нақты қарым-қатынас жағдайында қалай қолданылатынын және оның әсерін анықтайтын факторлар мен құбылыстар.
прагматикалық бағыт Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет, амал» Анықтама: Тіл біліміндегі тілді адамның қарым-қатынас процесіндегі нақты әрекеті ретінде қарастыратын маңызды бағыт. Бұл бағыт тілді тек құрылымдық (синтаксистік, морфологиялық, семантикалық) тұрғыдан ғана емес, сонымен бірге оның қолданылуы, мақсаты және контекстік мәнін ескере отырып зерттейді.
пустые Анықтама:
прагматикалық лингвистика Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет, амал» Анықтама: Тілдің нақты қарым-қатынас жағдайындағы қолданылуын зерттейтін тіл білімі саласы. Бұл бағыт сөздер мен сөйлемдердің тура мағынасына ғана емес, сонымен қатар сөйлеушінің мақсаты, контекст және сөйлеудің тыңдаушыға тигізетін әсеріне баса назар аударады.
пустые Этимология: латынның «lingua» сөзінен және грек тілінің «-istikos» жұрнағынан құралған – «тілге қатысты ғылым» Анықтама:
пустые Анықтама:
прагматикалық талдау Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет, амал» Анықтама: Тілдік материалды (мәтін, диалог, сөйлем) оның нақты қарым-қатынас жағдайындағы қолданылуы мен әсері тұрғысынан зерттеу. Бұл талдау әдісі сөздердің тура мағынасын ғана емес, сонымен қатар сөйлеушінің ниетін (мақсатын), контекстті және тілдік бірліктердің тындаушыға тигізетін әсерін анықтауға бағытталған.
пустые Анықтама:
практикалық стилистика Этимология: грек тілінің «pragma» – «іс-әрекет, амал» Анықтама: Тілдің әртүрлі стильдерінің (ресми, публицистикалық, көркем, ауызекі) қолданылу ерекшеліктерін және оларды тиімді пайдалану жолдарын зерттейтін тіл білімі саласы.
предикативтік белгілер Этимология: латынның «prae-» – «алдында», «бұрын» және латынның «dicare» – «айту», «мәлімдеу Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксисте қолданылатын ұғым. Сөйлемнің баяндауышы арқылы іске асатын, сөйлемнің грамматикалық негізін қалыптастыратын синтаксистік категориялар жиынтығы.
предикаторлар Этимология: латынның «prae-» – «алдында», «бұрын» және латынның «dicare» – «айту», «мәлімдеу Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе семантикада және логикалық синтаксисте қолданылатын ұғым. Предикаторлар – заттың, құбылыстың немесе жағдайдың белгісін, іс-әрекетін немесе қасиетін білдіретін сөздер (етістіктер, сын есімдер, кейбір зат есімдер) немесе сөз тіркестері.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
предикаттық атаулар Этимология: латынның «prae-» – «алдында», «бұрын» және латынның «dicare» – «айту», «мәлімдеу Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксис пен семантикада қолданылатын ұғым. Предикаттық атаулар – зат есімдер мен заттық тіркестердің сөйлемде баяндауыштық (предикаттық) қызмет атқаруы және бастауыштың белгісін, қасиетін немесе кім екенін сипаттауы.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
предикаттық қайталану Этимология: латынның «prae-» – «алдында», «бұрын» және латынның «dicare» – «айту», «мәлімдеу Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистика мен синтаксисте қолданылатын құбылыс. Сөйлемдегі баяндауыштың (предикаттың) немесе баяндауыштық топтың әдейі қайталануы арқылы жасалады.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
преоккупация Этимология: латынның «prae-» – «алдында», «бұрын» және латынның «occupare» – «иемдену», «басып алу» Анықтама: Психологияда және күнделікті тілде қолданылатын ұғым. Адамның санасының белгілі бір ойға, идеяға, сезімге немесе мәселеге толықтай шоғырлануы, соның салдарынан басқа нәрселерге көңіл бөле алмау күйі.
пустые Анықтама:
продиортозис Этимология: грек тілінің «prodiorthosis» – «алдын ала түзету, туралау» Анықтама: Риторикада және стилистикада қолданылатын әдіс. Аудиторияны алдағы уақытта айтылатын жағымсыз, таң қалдыратын немесе жаңалық болып табылатын ақпаратқа алдын ала дайындау мақсатында жасалған мәлімдеме.
прозопопея Этимология: грек тілінің «prosopopeia» – «бет-әлпет жасау, тұлғаландыру» Анықтама: Риторикадағы және көркем әдебиеттегі маңызды стилистикалық фигура. Жансыз заттарға, абстрактілі ұғымдарға немесе табиғат құбылыстарына адамға тән қасиеттерді, қабілеттерді (сөйлеу, ойлау, сезіну) тағу.
прономинализация Этимология: латынның «pro-» –«орнына», «атынан» және латынның «nomen» – «есім», «атау», «зат есім» және латынның «-isatio» – «процесс», «әрекет» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе морфология мен синтаксистегі құбылыс. Сөздердің немесе сөз тіркестерінің есімдіктерге айналуы немесе есімдіктердің функциясын атқаруы.
пустые Анықтама:
пустые Анықтама:
просодика Этимология: грек тілінің «prosōdikos» – «әнге қатысты, екпінді» Анықтама: Тіл біліміндегі фонологияның бір бөлімі. Сөйлеудің дыбыстық сипаттамаларын (интонация, екпін, ырғақ, тембр, тон) зерттейді. Бұл сипаттамалар сөздердің немесе сөйлемдердің мағынасын өзгертуге, эмоциялық реңк беруге және сөйлеушінің ниетін білдіруге қабілетті.
протеза Этимология: грек тілінің «prothesis» – «алдына қою, қосымша» Анықтама: Тіл біліміндегі фонетикалық құбылыс. Сөздің басында қосымша дыбыстың пайда болуы. Бұл құбылыс, әдетте, сөйлеудің ыңғайлылығы үшін немесе сөзге жаңа дыбыстық құрылым беру үшін жүреді.
протерапия Этимология: грек тілінің «protherapeia» – «алдын ала емдеу, дайындау» Анықтама: Риторикадағы және коммуникациядағы арнайы тәсіл. Сөйлеушінің аудиторияны алдағы мәлімдемеге немесе жағымсыз ақпаратқа алдын ала дайындау үшін қолданылатын әдісі.
психика Этимология: грек тілінің «psykhē» – «жан, рух» Анықтама: Адамның және жануарлардың сыртқы ортаны бейнелеуге, ойлауға, сезінуге және мінез-құлықты реттеуге қабілеттілігі. Психика – мидың жоғары деңгейде ұйымдасқан қызметінің нәтижесі.
психикалық процестер Этимология: грек тілінің «psykhē» – «жан, рух» Анықтама: Адамның және жануарлардың қоршаған ортаны тану, оған бейімделу және әрекет ету қабілетін қамтамасыз ететін динамикалық құбылыстар. Бұл процестер мидың қызметімен тығыз байланысты және адамның іс-әрекетінің негізін құрайды.
пустые Этимология: латынның «pro-» – «алға», «ілгері» және грек тілінің «cedere» – «жүру», «басу» Анықтама:
психолингвистика Этимология: грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және латынның «lingua» – «тіл» және латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Психология мен лингвистиканың тоғысындағы ғылым саласы. Ол тілдің адам санасында қалай қалыптасатынын, қалай қабылданатынын, өндірілетінін және меңгерілетінін зерттейді.
психолингвистикалық құндылықтар Этимология: грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және латынның «lingua» – «тіл» және латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Адамның тілді қабылдауы, өндіруі және меңгеруі кезіндегі когнитивті (танымдық) және психологиялық процестерге қатысты ұғым. Бұл термин психолингвистика ғылымының негізгі зерттеу объектілері мен олардың адам санасы үшін маңыздылығын сипаттайды.
психология Этимология: грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым» Анықтама: Адам мен жануарлардың мінез-құлқын, психикалық процестерін, сезімдерін және санасын зерттейтін ғылым. Психология адамның ішкі әлемін және оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын түсінуге бағытталған.
психологиялық стиль Этимология: грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым» Анықтама: Әдебиет пен өнерде, сондай-ақ психологиялық талдауда қолданылатын тәсіл. Әдебиетте бұл термин кейіпкерлердің ішкі дүниесін, ойларын, сезімдерін және мінез-құлқының себептерін терең зерттеуге бағытталған көркемдік тәсілді білдіреді.
психофонема Этимология: грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «артқы, негізгі қабат» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе психолингвистикада және когнитивті лингвистикада қолданылатын ұғым. Психофонема – адамның санасында қалыптасатын, сөйлеуді қабылдау және өндіру процесінде маңызды рөл атқаратын абстрактілі дыбыстық бірлік.
психофоносемантика Этимология: грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «артқы, негізгі қабат» және грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Психолингвистика, фонетика және семантика салаларының тоғысындағы кешенді ғылыми бағыт. Бұл сала тіл дыбыстары мен олардың мағынасы арасындағы байланысты, сондай-ақ бұл байланыстың адам санасында қалай қабылданатынын зерттейді.
психоэмоционалды күй Этимология: грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның психикалық (ақыл-ой, танымдық) және эмоционалдық (сезімдік) процестерінің жиынтығы арқылы сипатталатын уақытша немесе тұрақты ішкі жағдайы.
пустые Анықтама:
публицистикалық пафос Этимология: латынның «publicus» – «жалпыға ортақ», «қоғамдық» Анықтама: Публицистикалық мәтіндерде, әсіресе қоғамдық-саяси тақырыптарда қолданылатын автордың эмоциялық, идеологиялық және әлеуметтік ұстанымын білдіретін көтеріңкі, ынталандырушы реңк.
пустые Анықтама:
пустые Этимология: грек тілінің «pathos» (πάθος) – «күшті сезімді бастан кешіру» Анықтама:
публистикалық стиль Этимология: латынның «publicus» – «жалпыға ортақ», «қоғамдық» Анықтама: Қоғамдық-саяси мәселелерді, оқиғаларды және пікірлерді талқылауға арналған функционалдық стиль. Бұл стиль бұқаралық ақпарат құралдарында (газеттер, журналдар, теледидар, радио, интернет) жиі қолданылады.
публистикалық шығармалардың тілі Этимология: латынның «publicus» – «жалпыға ортақ», «қоғамдық» Анықтама: Қоғамдық-саяси, әлеуметтік және мәдени мәселелерді жариялауға арналған тілдік құралдар мен стильдік ерекшеліктер жиынтығы. Публицистикалық стиль – бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) арқылы көпшілікке бағытталғандықтан, оның тілі ерекше қызмет атқарады: ақпарат беру және сендіру.
пустые Анықтама:
пунктуация Этимология: латынның «punctum» – «нүкте» Анықтама: Жазба тілдегі тыныс белгілерінің жүйесі және олардың дұрыс қолданылу ережелері. Пунктуацияның негізгі мақсаты – мәтінге түсініктілік, нақтылық және мағыналық толықтық беру. Ол жазбаша мәтінді оқуды жеңілдетуге және ойды дұрыс жеткізуге көмектеседі.
пустые Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама:
пустые Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама:
рай транспозициясы Этимология: латынның «trans-» – «арқылы», «кесіп өту» және латынның «ponere» – «қою», «орналастыру» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе морфология мен синтаксистегі құбылыс. Рай (көңіл-күй) грамматикалық категориясының мағынасы өзгеріп, бір райдың (мысалы, бұйрық райдың) екінші райдың (мысалы, ашық райдың) қызметін атқаруы.
реалистік стиль Этимология: латынның «realis» – «затқа қатысты», «шындыққа сай» Анықтама: Әдебиет пен өнердегі өмірді шынайы қалпында, объективті түрде бейнелеуге бағытталған көркемдік әдіс. Бұл стильде оқиғалар, кейіпкерлер және қоршаған орта өмір шындығына мейлінше жақын сипатталады.
реалия Этимология: латынның «realis» – «затқа қатысты», «шындыққа сай» Анықтама: Лингвистикада, аударматануда және мәдениетаралық қарым-қатынаста қолданылатын ұғым. Тілде ұлттық, тарихи, мәдени немесе әлеуметтік ерекшеліктерді білдіретін, басқа тілде тура баламасы жоқ сөздер немесе сөз тіркестері.
редупликация Этимология: латынның «reduplicatio» – «екі еселеу, қайталау» Анықтама: Тіл біліміндегі морфологиялық құбылыс. Сөздің немесе оның бір бөлігінің толық немесе жартылай қайталануы арқылы жаңа мағыналы сөз жасау тәсілі.
реңк Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистика мен лексикологияда қолданылатын ұғым. Сөздің тура (негізгі) мағынасынан басқа, оның эмоционалдық, экспрессивті немесе стилистикалық қосымша мағынасы.
реприза Этимология: француз тілінің «reprise» – «қайталау, жаңғырту» Анықтама: Бірнеше мағынада қолданылатын термин, әсіресе театр, музыка және цирк өнерінде жиі кездеседі.
ресми стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Әкімшілік, құқықтық, ісқағаздар және заңды қарым-қатынас саласында қолданылатын функционалдық стиль. Бұл стильдің басты мақсаты – ақпаратты нақты, дәл, объективті және бейтарап түрде жеткізу.
ресми-іскери стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Әкімшілік, құқықтық, мемлекеттік және коммерциялық қарым-қатынас саласында қолданылатын функционалдық стиль. Негізгі мақсаты – ақпаратты нақты, дәл, объективті, бейтарап және заңды түрде жеткізу.
ретардация Этимология: латынның «retardatio» – «баяулау, тежелу» Анықтама: Әдебиеттегі және өнердегі, әсіресе кинематографиядағы композициялық тәсіл. Оқиғаның дамуын уақытша тоқтату немесе баяулату арқылы шиеленісті арттыру, кейіпкердің ішкі күйіне назар аудару немесе мәтінге қосымша мән беру.
референтті атаулар Этимология: латынның «re-» – «қайта» және латынның «ferre» – «әкелу», «жеткізу» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе семантика мен прагматикадағы ұғым. Сөйлеу барысында нақты бір затты, адамды, құбылысты немесе ұғымды атау үшін қолданылатын тілдік бірліктер (сөздер немесе сөз тіркестері).
рефрен Этимология: француз тілінің «refrain» – «қайырма» Анықтама: Әдебиетте, әсіресе поэзияда және музыкада жиі қолданылатын көркемдік тәсіл. Шығармада (өлеңде немесе әнде) белгілі бір уақыт аралығында қайталанып отыратын сөз, сөз тіркесі, жол немесе шумақ (хор, қайырма).
ритмика Этимология: грек тілінің «rhythmos» (ῥυθμός) – «ағу, ағып кету» Анықтама: Тіл білімінде, әдебиеттануда және музыкада қолданылатын ұғым. Сөздің, сөйлеудің немесе музыкалық шығарманың ырғақтық құрылымын, оның әуенділігін және интонациялық ерекшеліктерін зерттейтін сала.
риторика Этимология: грек тілінің «rhētorikē» – «шешендік өнер» Анықтама: Сөйлеудің тиімділігін, әсерлілігін және сендіру қабілетін зерттейтін ғылым. Негізгі мақсаты – сөздің күші арқылы аудиторияға әсер ету, оларды белгілі бір көзқарасқа сендіру немесе іс-әрекетке шақыру.
риторикалық амалдар Этимология: грек тілінің «rhētorikē» – «шешендік өнер» Анықтама: Сөйлеуді әсерлі, көркем және сендіру қабілетін арттыру үшін қолданылатын стилистикалық тәсілдер. Бұл амалдар сөйлеушіге немесе жазушыға ақпаратты тек логикалық тұрғыдан ғана емес, сонымен бірге эмоциялық тұрғыдан да жеткізуге мүмкіндік береді.
риторикалық қаратпа сөйлем Этимология: грек тілінің «rhētorikē» – «шешендік өнер» Анықтама: Риторикалық амалдардың бір түрі. Ол сөйлеушінің немесе автордың белгілі бір затқа, құбылысқа, ұғымға немесе тіпті жоқ адамға бағытталған эмоциялық үндеуі.
риторикалық лепті сөйлем Этимология: грек тілінің «rhētorikē» – «шешендік өнер» Анықтама: Риторикада және стилистикада қолданылатын әсерлі амал. Автордың немесе сөйлеушінің күшті эмоциясын, таңданысын, қуанышын немесе ашу-ызасын білдіруге арналған, көтеріңкі интонациямен айтылатын сөйлем.
риторикалық сұрақ Этимология: грек тілінің «rhētorikē» – «шешендік өнер» Анықтама: Жауап талап етпейтін, бірақ тыңдаушының немесе оқырманның назарын аудару, оларды белгілі бір ойға жетелеу немесе эмоциялық әсерді күшейту мақсатында қойылатын сұрақ.
риторикалық тәсілдер Этимология: грек тілінің «rhētorikē» – «шешендік өнер» Анықтама: Сөйлеудің әсерлілігін, көркемділігін және сендіру қабілетін арттыру үшін қолданылатын әдістер мен құралдар. Бұл тәсілдер сөздің күшін пайдаланып, аудиторияға эмоциялық және логикалық тұрғыдан әсер етуге бағытталған.
романтикалық стиль Этимология: латынның «romanice» – «римдік» Анықтама: Әдебиет пен өнерде, музыкада және архитектурада қолданылатын көркемдік бағыт. Романтизм XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың бірінші жартысында, Ағарту дәуірі мен классицизмге қарсы реакция ретінде қалыптасты.
с
салғастырмалы талдау Анықтама: Екі немесе одан да көп нысандарды, құбылыстарды, ұғымдарды немесе идеяларды салыстыру арқылы олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтауға бағытталған зерттеу әдісі.
салтанатты стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Әлеуметтік маңызды оқиғаларға, мерекелерге, ресми рәсімдерге және салтанатты жиындарға арналған тілдік стиль. Негізгі мақсаты – көтеріңкі көңіл-күй тудыру, іс-шараның маңыздылығын атап өту және аудиторияға эмоциялық әсер ету.
салыстырмалы стилистика Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Екі немесе одан да көп тілдердің стильдік жүйелерін, олардың экспрессивті (эмоциялық) және функционалдық ерекшеліктерін салыстыруға бағытталған тіл білімі саласы.
сана Анықтама: Адамға тән, жоғары деңгейлі психикалық қызмет, ол қоршаған ортаны тануға, ақпаратты өңдеуге, ойлауға, сезінуге және өзін-өзі тануға мүмкіндік береді. Сана – адамның өмір шындығын қабылдау және оған әсер ету қабілеті.
сарказм Этимология: грек тілінің «sarkasmos» – «етті жыртқандай, келекелеу» Анықтама: Ащы кекесін, қатыгез мысқыл және сынауды білдіретін иронияның ең жоғары түрі. Сарказмда айтылған сөздің тура мағынасы оның астарындағы (имплицитті) теріс мағынасына қарама-қарсы болады.
саяси лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Саясат, мемлекеттік басқару, халықаралық қарым-қатынастар, қоғамдық ұйымдар және әлеуметтік институттар саласында қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы.
сәйкес атаулар (идентифицирующие имена) Анықтама: Лингвистикада және әлеуметтік коммуникацияда қолданылатын ұғым. Бұл термин адамға, затқа, құбылысқа немесе орынға қатысты оның сипатына, қызметіне немесе мәніне сәйкес келетін атауларды білдіреді.
сегментация Этимология: латын тілінің «segmentum» – «кесінді, бөлік» Анықтама: Лингвистикада, әсіресе фонетикада, фонологияда және морфологияда қолданылатын тілдік ағынды немесе мәтінді мағыналық немесе дыбыстық бірліктерге (сегменттерге) бөлу процесі.
сезім Анықтама: Адамның қоршаған ортаға және өзіне деген субъективті, ішкі қарым-қатынасын білдіретін психикалық процесс. Сезімдер адамның өмірдегі тәжірибесіне, қажеттіліктеріне және құндылықтарына байланысты туындайды.
сезімді білдіретін сөздер Анықтама: Адамның ішкі эмоциялық күйін, көңіл-күйін және қоршаған ортаға деген қарым-қатынасын білдіретін лексикалық бірліктер. Бұл сөздер тілдің экспрессивті (мәнерлі) мүмкіндіктерін кеңейтеді және коммуникацияда маңызды рөл атқарады.
семантика Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл білімінің мағынаны, мағынаның дамуын және сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің мағыналық байланыстарын зерттейтін саласы.
семантикалық аспект Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл біліміндегі және философиядағы мағынаға қатысты құбылыстар мен мәселелерді зерттеу тәсілі. Тілдік бірліктердің (сөздердің, сөйлемдердің) мағынасын, олардың шындықпен байланысын және коммуникациядағы рөлін қарастыру.
семантикалық байланыс Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл біліміндегі сөздердің немесе тілдік бірліктердің мағыналарының арасындағы қарым-қатынас және олардың мәтіндегі бірігу қағидалары. Бұл байланыс сөйлемнің мағыналық тұтастығын қамтамасыз етеді және адамдардың ойды дұрыс түсінуіне көмектеседі.
семантикалық вариативтілік Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе лексикология мен семантикадағы құбылыс. Бір сөздің немесе тілдік бірліктің әртүрлі контексте түрлі мағыналарға ие болу қабілеті немесе оның мағынасының уақыт өте келе өзгеруі.
семантикалық деңгей Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл біліміндегі сөздердің және сөйлемдердің мағынасын, олардың ұғымдық мазмұнын зерттейтін негізгі деңгей. Тілдің семантикалық деңгейі тілдік бірліктердің шындыққа қалай қатысты екенін және олардың коммуникациядағы рөлін анықтайды.
семантикалық категория Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл біліміндегі сөздердің немесе грамматикалық формалардың ортақ мағыналық белгісі бойынша біріктірілуі. Бұл категориялар тілдің ішкі ұғымдық құрылымын көрсетеді және адамның әлемді қалай ұғынатынын анықтайды.
семантикалық өріс Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл біліміндегі лексикология және семантика саласындағы маңызды ұғым. Ортақ мағыналық белгімен біріктірілген, бір-бірімен тығыз байланысты сөздер тобы.
семантикалық синонимдер Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Мағынасы бірдей немесе өте жақын, бірақ стилі, қолданылуы немесе эмоциялық реңкі әртүрлі сөздер. Бұл сөздер сөйлеуді байытуға, ойды әртүрлі реңкте білдіруге және қайталауды болдырмауға мүмкіндік береді.
семантикалық трансформациялар Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе лексикология мен семантикадағы ұғым. Семантикалық трансформациялар – сөздердің бастапқы мағынасының уақыт өте келе өзгеруі, жаңа мағыналарға ие болуы немесе мағыналық құрылымының қайта құрылуы процесі.
семантикалық тұтастық Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе мәтін лингвистикасында қолданылатын ұғым. Мәтіндегі сөйлемдер мен сөздердің мағыналық жағынан бір-бірімен тығыз байланысы, нәтижесінде мәтін бір бүтін ретінде қабылданады.
семантикалық-стилистикалық синонимдер Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Мағынасы жақын немесе бірдей, бірақ қолданылу стилі, эмоциялық реңкі немесе экспрессивтілігі (көркемдік күші) әртүрлі сөздер.
семасиология Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тіл білімінің сөздердің және сөз тіркестерінің мағынасын, олардың дамуын және мағыналық заңдылықтарын зерттейтін саласы. Семасиология тілдің лексикология бөлімінің маңызды тармағы болып саналады.
семиотика Этимология: грек тілінің «semeion» – «белгі, таңба» Анықтама: Белгілер мен таңбалық жүйелерді, олардың қызметін және адамдардың қарым-қатынас процесіндегі рөлін зерттейтін ғылым. Семиотика тек тілді ғана емес, сонымен қатар мәдениеттегі, өнердегі, биологиядағы және қоғамдағы барлық коммуникациялық процестерді зерттейді.
семиотикалық аспекті Этимология: грек тілінің «semeion» – «белгі, таңба» латынның «ad-» («a-«) – «үстіне», «қарай» және латынның «specere» – «көру», «қарау» Анықтама: Белгілер мен таңбалық жүйелердің құрылымына, мағынасына және қолданылуына қатысты мәселелерді қарастыру. Семиотикалық аспект кез келген құбылысты белгілер жүйесі ретінде талдауды қамтиды. Бұл аспект тілдегі сөздерден бастап, мәдениеттегі ырым-тыйымдарға дейінгі барлық белгілердің қалай мағына беретінін және қалай жұмыс істейтінін түсінуге бағытталған.
семиотикалық талдау Этимология: грек тілінің «semeion» – «белгі, таңба» Анықтама: Мәтіндерді, суреттерді, дыбыстарды немесе кез келген басқа мәдени құбылыстарды белгілер мен таңбалық жүйе ретінде зерттеу әдісі. Бұл талдаудың мақсаты – белгілердің қалай мағына беретінін, олардың арасындағы байланысты және олардың аудиторияға қалай әсер ететінін анықтау.
септік Анықтама: Зат есімнің, есімдіктің немесе басқа сөз таптарының сөйлемдегі басқа сөздермен грамматикалық байланысын көрсететін грамматикалық категория. Қазақ тіліндегі сөздерге жалғанатын септік жалғаулары сөздердің сөйлемдегі рөлін анықтайды және олардың мағыналық қарым-қатынасын көрсетеді.
сигнификат Этимология: латынның «signum» – «белгі», «таңба» және латынның «facere» –«жасау», «ету» Анықтама: Тіл білімі мен семиотикадағы негізгі ұғым. Фердинанд де Соссюрдің тілдік белгі туралы теориясына сәйкес, сигнификат – бұл тілдік белгінің ішкі, ұғымдық бөлігі, яғни, белгінің мағынасы.
сигнификативтік қызмет Этимология: латынның «signum» – «белгі», «таңба» және латынның «facere» –«жасау», «ету» Анықтама: Тілдің ең маңызды функцияларының бірі. Бұл тілдік бірліктердің (сөздердің, грамматикалық формалардың) заттарды, құбылыстарды, ойларды және ұғымдарды белгілеу, атау арқылы мағына беру қабілеті.
сигнификативтік мағына Этимология: латынның «signum» – «белгі», «таңба» және латынның «facere» –«жасау», «ету» Анықтама: Тілдік белгінің (сөздің, сөз тіркесінің) шындықтағы нысандарды, құбылыстарды, ұғымдарды немесе идеяларды білдіру арқылы ие болатын мазмұны. Бұл мағына тілдің ақпараттық және танымдық қызметтерінің негізі болып табылады.
символдар Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірігіп» және грек тілінің «ballein» (βάλλειν) – «лақтыру», «қою» Анықтама: Белгілі бір ұғымды, идеяны, эмоцияны немесе құбылысты шартты түрде білдіретін таңбалар мен образдар. Символдардың мағынасы оның сыртқы көрінісімен тікелей байланысты емес, керісінше, қоғамда қалыптасқан мәдени келісімге негізделген.
символика Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірігіп» және грек тілінің «ballein» (βάλλειν) – «лақтыру», «қою» Анықтама: Символдарды, олардың мағынасын және әртүрлі мәдени жүйелердегі қолданылуын зерттейтін ілім. Таңбалар арқылы күрделі ұғымдар мен идеяларды білдіру жүйесі.
симплока Этимология: грек тілінің «symplokē» – «байланыстыру, тоқу» Анықтама: Әдебиетте және шешендік өнерде қолданылатын стилистикалық фигура. Көркем мәтіндегі немесе сөйлеудегі сөйлемдердің немесе сөз тіркестерінің басында және соңында бір сөздің немесе сөз тіркесінің қайталануы.
синафия Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «қоса» және грек тілінің «haphe» (ἁφή) – «жанасу», «байланыс» Анықтама: Фонетикада, әсіресе дыбыстардың бірігуі мен олардың айтылуындағы өзгерістерді зерттеуде қолданылатын термин. Сөйлеу ағынындағы екі сөздің немесе морфеманың шекарасында дыбыстардың өзара әсер етуі процесін білдіреді.
синекдоха Этимология: грек тілінің «synekdoche» – «бірге қабылдау, қосып алу» Анықтама: Көркем мәтінде және шешендік сөйлеуде қолданылатын стилистикалық фигура немесе троп. Бүтіннің орнына оның бөлігін немесе керісінше, бөліктің орнына бүтінді қолдану арқылы мағынаны ауыстыру тәсілі.
синерезис Этимология: грек тілінің «synaeresis» – «бірігу, қосылу» Анықтама: Фонетикада және поэтикада қолданылатын лингвистикалық құбылыс. Бір сөздің ішіндегі екі дауысты дыбыстың бір буынға бірігуі, бұл әдетте дауыстылардың алдында немесе артындағы дауыссыз дыбыстың жоғалуымен жүзеге асады.
синестезия Этимология: грек тілінің «syn» – «бірге», және грек тілінің «aesthesis» – «сезім, қабылдау» Анықтама: Психологиялық және неврологиялық құбылыс, онда бір сезім мүшесінің тітіркенуі басқа сезім мүшесінің автоматты түрде қосылуына әкеледі. Яғни, адам бір сезім арқылы екінші сезімді қабылдайды.
синкопа Этимология: грек тілінің «synkope» – «қысқарту, кесу» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе фонетикадағы, сөз ішіндегі дауысты немесе дауыссыз дыбыстың (немесе буынның) түсіп қалуы құбылысы. Синкопа сөздің қысқаруына әкеледі.
синоним Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп», «ұқсас» және грек тілінің «onyma» (ὄνυμα) – «атау», «есім» Анықтама: Мағынасы бірдей немесе өте жақын, бірақ дыбысталуы әртүрлі сөздер. Синонимдер тілдің лексикалық байлығын арттырады және ойды әртүрлі реңкте білдіруге мүмкіндік береді.
синонимика Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп», «ұқсас» және грек тілінің «onyma» (ὄνυμα) – «атау», «есім» Анықтама: Тіл білімінің синонимдерді, олардың сипаттамаларын, синонимдік қатарларды және тілдегі қызметтерін зерттейтін саласы. Синонимика лексикологияның маңызды бөлімі болып табылады және тілдің мағыналық байлығын талдауға мүмкіндік береді.
синонимия Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп», «ұқсас» және грек тілінің «onyma» (ὄνυμα) – «атау», «есім» Анықтама: Тіл біліміндегі мағынасы бірдей немесе өте жақын сөздердің (синонимдердің) болуы құбылысы. Синонимия тілдің лексикалық жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады және ойды әртүрлі реңкте білдіруге мүмкіндік береді.
синтагма Этимология: грек тілінің «syntagma» – «бірлестік, құрылыс» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксисте және фонетикада қолданылатын маңызды ұғым. Мәтіндегі немесе сөйлеудегі мағыналық және ырғақтық жағынан біртұтас сөздер тобы.
синтагмофонема Этимология: грек тілінің «syntagma» – «бірлестік, құрылыс» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе фонологияда және фоностилистикада сирек қолданылатын термин. Бұл ұғым дыбыстардың сөйлеу ағынындағы бір-біріне әсер етуіне, яғни дыбыстардың синтагматикалық қарым-қатынасына байланысты.
синтаксис Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Тіл білімінің сөз тіркестерін, сөйлемдерді және мәтінді құрастыру ережелерін, олардың құрылымын және қызметін зерттейтін саласы. Синтаксис тілдің грамматикалық құрылымының негізі болып табылады және адамдардың ойды логикалық әрі толық жеткізуіне мүмкіндік береді.
синтаксистік аспект Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Тіл біліміндегі сөздердің бір-бірімен қалай бірігетінін, сөз тіркестері мен сөйлемдердің құрылымын және олардың синтаксистік байланыстарын зерттеу. Бұл аспект сөйлемнің құрылымына және грамматикалық заңдылықтарына бағытталған.
синтаксистік ерекшелік Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Тілдің сөз тіркестерін және сөйлемдерді құрастырудағы, сондай-ақ сөздердің сөйлемдегі байланысындағы өзіндік грамматикалық заңдылықтары мен ерекшеліктері.
синтаксистік конвергенция Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Әртүрлі тілдердің, диалектілердің немесе стильдердің синтаксистік құрылымдарының бір-біріне жақындауы, ұқсастануы процесі. Бұл құбылыс әдетте тілдердің ұзақ уақыт бойы тығыз байланыста болуы немесе бір тілдің екінші тілге әсер етуі нәтижесінде пайда болады.
синтаксистік құралдар Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Сөздерді байланыстыруға, сөз тіркестерін және сөйлемдерді құрастыруға арналған грамматикалық және стилистикалық тәсілдер жиынтығы. Бұл құралдар тілдік бірліктердің өзара қарым-қатынасын реттейді және ойды толық әрі жүйелі түрде білдіруге мүмкіндік береді.
синтаксистік құрам Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Сөйлемнің құрылымы, оның жеке бөліктерінің (сөз тіркестерінің, сөздердің) өзара байланысы мен орналасу тәртібін сипаттайтын ұғым. Синтаксистік құрам сөйлемнің мағынасын және оның грамматикалық дұрыстығын анықтайды.
синтаксистік құрылым Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Сөйлемнің немесе сөз тіркесінің ішкі ұйымдасуы, оның компоненттерінің (сөздердің немесе сөйлем мүшелерінің) өзара байланысы мен орналасу тәртібі. Синтаксистік құрылым сөйлемнің грамматикалық негізін құрайды және ойды жүйелі түрде білдіруге мүмкіндік береді.
синтаксистік норма Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Тілдегі сөйлемдерді, сөз тіркестерін және мәтінді құрастырудағы қабылданған, дұрыс және үлгілі ережелер жиынтығы. Бұл нормалар сөздердің дұрыс байланысын, сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібін және сөйлемнің құрылымын реттейді.
синтаксистік синонимдер Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Мағынасы бірдей немесе өте ұқсас, бірақ синтаксистік құрылымы әртүрлі сөз тіркестері немесе сөйлемдер.
синтаксистік стиль Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Тілдік бірліктерді (сөз тіркестерін, сөйлемдерді) құрастыру тәсілі, олардың синтаксистік құрылымы және қолданылу ерекшеліктері арқылы көрінетін сөйлеудің стилистикалық реңкі. Синтаксистік стиль мәтіннің интонациясына, ырғағына, эмоционалдылығына және коммуникативті мақсатына әсер етеді.
синхронды талдау Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «қоса» және грек тілінің chronos» (χρόνος) – «уақыт» Анықтама: Тіл біліміндегі тілді оның белгілі бір даму кезеңінде, яғни қазіргі жағдайында зерттеу әдісі. Бұл талдау тілдің тарихи өзгерістерін (диахронды талдау) ескермей, оның сол мезеттегі құрылымын, жүйесін және қызметін қарастырады.
сипаттамалы талдау Анықтама: Зерттелетін объектінің, құбылыстың немесе деректердің негізгі сипаттамаларын, ерекшеліктерін, құрылымын және қасиеттерін жүйелі түрде баяндап, түсіндіру әдісі. Бұл талдаудың басты мақсаты – «не» және «қалай» деген сұрақтарға жауап беру, яғни объектінің қазіргі жай-күйін толық және нақты суреттеу.
социолингвистика Этимология: латынның «socius» – «серік, дос, одақтас» және латынның «lingua» – «тіл» және латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімі мен әлеуметтанудың тоғысында дамитын ғылым саласы. Ол тіл мен қоғамның өзара байланысын, тілдің әлеуметтік ортадағы қызметін, сондай-ақ әлеуметтік факторлардың тілге және оның қолданылуына қалай әсер ететінін зерттейді.
социофонема Этимология: латынның «socius» – «серік, дос, одақтас» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «артқы, негізгі қабат» Анықтама: Социолингвистика мен фонетиканың тоғысында пайда болған термин. Ол әлеуметтік факторларға байланысты айтылуы өзгеретін фонемалық бірліктерді немесе дыбыстық ерекшеліктерді білдіреді. Басқаша айтқанда, бұл фонетикалық вариациялар (дыбыстың әртүрлі айтылуы), олар белгілі бір әлеуметтік топқа, жасқа, жынысқа, білім деңгейіне немесе аймаққа тән болады.
социофонемалық бірлік Этимология: латынның «socius» – «серік, дос, одақтас» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «артқы, негізгі қабат» Анықтама: Социофонема ұғымының нақты көрінісі немесе тілдегі айтылуы әлеуметтік факторларға байланысты өзгеретін дыбыстық бірлік.
социофоносемантика Этимология: латынның «socius» – «серік, дос, одақтас» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «артқы, негізгі қабат» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама: Тіл біліміндегі салыстырмалы түрде жаңа және кешенді бағыт, ол дыбыстардың (фонемалардың) әлеуметтік контекстегі мағыналық коннотацияларын зерттейді. Яғни, бұл дыбыстың тек өзінің дыбыстық сипатына ғана емес, сонымен қатар оның әлеуметтік топтар, мәдениеттер немесе ситуациялар арқылы қалай қабылданатынын және қандай қосымша мағыналар беретінін талдайды.
сөз (речь) Анықтама: Тіл білімінің негізгі бірлігі, дыбыстардан тұратын және белгілі бір мағына беретін дыбыстық кешен. Сөздер заттарды, құбылыстарды, қасиеттерді, іс-әрекеттерді, сандарды және әртүрлі ұғымдарды білдіреді. Ол адамдар арасындағы қарым-қатынастың, ойды жеткізудің және ақпарат алмасудың негізгі құралы болып табылады.
сөз бедері Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе лексикология мен стилистикада қолданылатын ұғым. Ол сөздің тек негізгі лексикалық мағынасын ғана емес, сонымен бірге оның эмоционалдық, экспрессивтік (мәнерлілік) және стилистикалық реңктерін білдіреді.
сөз әдебі Анықтама: Адамдар арасындағы қарым-қатынас процесінде тілді қолданудың қоғам қабылдаған нормалары мен ережелерінің жиынтығы. Бұл тек сөздерді дұрыс таңдау ғана емес, сонымен қатар сөйлеушінің мәдениетін, этикалық ұстанымдарын, өзгелерге деген құрметін көрсететін әлеуметтік және этикалық нормалардың көрінісі.
сөз әрлеу Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистика мен риторикада қолданылатын ұғым. Ол сөйлеудің немесе жазудың мағынасын күшейту, оған әсерлілік, көркемдік, эмоционалдық және мәнерлілік беру үшін қолданылатын тілдік құралдар мен тәсілдер жиынтығы. Сөз әрлеу арқылы қарапайым сөйлемді немесе мәтінді ерекше, тартымды және есте қаларлықтай етуге болады.
сөз әуезділігі Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе фоностилистика мен риторикада қолданылатын ұғым. Ол сөйлеудің немесе жазудың дыбыстық жағынан жағымды, әсем және үйлесімді болуымен сипатталады. Сөз әуезділігі мәтіннің оқылуын жеңілдетіп, оның эмоционалдық және эстетикалық әсерін арттырады.
сөз қолданыс Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе прагматика, стилистика және социолингвистика салаларында зерттелетін маңызды ұғым. Ол сөздерді, сөз тіркестерін және сөйлемдерді нақты коммуникативтік жағдайда, белгілі бір мақсатта және аудиторияны ескере отырып, қалай қолдану керектігін білдіреді.
сөз құрылымы Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе морфологияда зерттелетін ұғым. Ол сөздің ішкі бөліктерінің (морфемалардың) қалай орналасқанын және бір-бірімен қалай байланысқанын сипаттайды. Сөздің құрылымы оның мағынасы мен грамматикалық қызметін анықтайды.
сөз мағынасы Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе семасиология (мағына туралы лым) және лексикология салаларында зерттелетін орталық ұғым. Ол сөздің ақиқат дүниедегі заттарды, құбылыстарды, қасиеттерді, іс-әрекеттерді немесе ұғымдарды білдіру қабілетін айтады. Сөз мағынасы арқылы адамдар бір-бірімен ой алмасады және ақпаратты жеткізеді.
сөз мазмұны Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе семантика мен лексикологияда зерттелетін, сөздің ішкі мәнін, оның білдіретін ұғымдарын және оның санада қалай бейнеленетінін сипаттайтын ұғым. Сөз мазмұны сөздің мағынасымен тығыз байланысты, бірақ ол мағынаның тек номинативтік (атау) жағын ғана емес, сонымен қатар оның эмоционалдық, ассоциативтік және стильдік реңктерін де қамтиды.
сөз мәдениеті Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе риторика, стилистика және прагматика салаларында зерттелетін өте маңызды ұғым. Ол адамның тілді білу деңгейін, оны тиімді және әдепті қолдана білу қабілетін білдіреді. Сөз мәдениеті тек грамматикалық дұрыстықты ғана емес, сонымен қатар сөйлеушінің немесе жазушының ойын анық, дәл, бай, әсерлі әрі жағдайға сай жеткізе алу шеберлігін қамтиды.
сөз ойыны Анықтама: Тілдік құбылыс, әсіресе стилистика мен риторикада кеңінен зерттеледі. Ол сөздердің көпмағыналылығын, омонимдігін, полисемиясын немесе дыбыстық ұқсастығын пайдалана отырып, күлкілі, өткір, әжуалық немесе ойландыратын әсер туғызу тәсілі. Сөз ойыны арқылы мәтінге жеңілдік, сатира немесе терең мағыналық қабат беруге болады.
сөз орамдар Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе лексикология мен фразеологияда зерттелетін ұғым. Олар екі немесе одан да көп сөзден құралып, тұтас бір мағынаны білдіретін, дайын күйінде қолданылатын тілдік бірліктер. Сөз орамдарының мағынасы оның құрамындағы жеке сөздердің мағынасынан туындамайды, олардың мағынасы тұтас болып қалыптасқан.
сөз өрнегі Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе стилистика мен риторикада қолданылатын ұғым. Ол тілдік бірліктерді (сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді) әсерлі, бейнелі, эмоционалды және көркем түрде қолдану тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Сөз өрнегі сөйлеудің немесе жазудың мағынасын тереңдетіп, оның әсерлілігін арттырады. Ол сөз әрлеу ұғымымен өте жақын, кейде оның синонимі ретінде де қолданылады.
сөз семантикасы Этимология: грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе семасиология (мағына туралы ғылым) саласында зерттелетін ұғым. Ол сөздердің мағынасын, олардың әртүрлі контексттерде қалай қолданылатынын және мағыналардың уақыт өте қалай өзгеретінін талдайды. Қарапайым тілмен айтқанда, сөз семантикасы – сөздің не білдіретінін және оның мағынасының қалай қалыптасатынын зерттейтін бағыт.
сөз стилистикасы Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінің, әсіресе стилистика саласының бір бөлігі. Ол тілдік бірліктердің (сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің) белгілі бір коммуникативтік жағдайға, стильге немесе мақсатқа сай қалай таңдалып, қолданылатынын және олардың мәнерлілік, эмоционалдық, көркемдік реңктерін зерттейді.
сөз таңдау Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе стилистика мен прагматикада өзекті мәселе. Ол қарым-қатынас процесінде ойды ең дәл, анық, әсерлі және жағдайға сай жеткізу үшін сөздік қордан қажетті сөздерді саналы түрде іріктеп алу қабілетін білдіреді. Сөз таңдау тілдік мәдениеттің, коммуникативтік құзыреттіліктің және тілдік шеберліктің негізгі көрсеткіші болып табылады.
сөз таптары Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе морфологияда зерттелетін, сөздерді лексикалық-грамматикалық мағыналарына, морфологиялық (түрлену) ерекшеліктеріне және синтаксистік қызметіне қарай топтастыру жүйесі. Сөз таптары тілдің грамматикалық құрылымын түсінудің негізі болып табылады.
сөз түйдектері Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе корпустық лингвистика, лексикография және тіл үйрету салаларында қолданылатын маңызды ұғым. Ол сөздердің табиғи тілде жиі бірге кездесетін тұрақты немесе жартылай тұрақты тіркестерін білдіреді. Сөз түйдектері жеке сөздердің мағынасынан туындамайтын, бірақ белгілі бір контексте жиі кездесетін мағыналық тұтастықты құрайтын бірліктер. Оларды коллокациялар (collocations) немесе тіркесімдер деп те атауға болады.
сөз тіркесі Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе синтаксисте зерттелетін ұғым. Ол кем дегенде екі дербес сөздің мағыналық және грамматикалық жағынан өзара байланысуынан түзілген, бірақ сөйлемге қарағанда мағынасы толық емес бірлік. Сөз тіркесі сөйлем мүшелерінің байланысу тәсілі болып табылады.
сөз тіркесі синтаксисі Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «taxis» (τάξις) – «қатар», «рет», «тәртіп» Анықтама: Тіл білімінің синтаксис саласындағы маңызды бағыт. Ол сөз тіркесін оның құрылымы, компоненттерінің өзара байланысы, мағынасы және сөйлемдегі қызметі тұрғысынан зерттейді.
сөз формалары Этимология: латынның «forma» – «пішін», «бейне» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе морфологияда зерттелетін ұғым. Ол бір сөздің өзінің лексикалық мағынасын сақтай отырып, грамматикалық мағыналарды білдіру үшін түрленуінің әртүрлі көріністерін білдіреді.
сөз шығармашылығы Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе лексикология, стилистика, әдебиеттану және психолингвистика салаларында зерттелетін, адамның тілдік жүйені қолдана отырып, жаңа тілдік бірліктерді (сөздерді, тіркестерді) жасауы немесе бұрыннан бар тілдік бірліктерге жаңа мағыналық, эмоционалдық немесе көркемдік реңк беруі процесін білдіретін кешенді ұғым.
сөз ырғағы Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе фонетика, фоностилистика және поэтика салаларында зерттелетін ұғым. Ол сөйлеудің дыбыстық ағымындағы екпінді және екпінсіз буындардың, сондай-ақ дауысты және дауыссыз дыбыстардың кезектесуінен туындайтын заңды қайталануын, үйлесімділігін және музыкалық сапасын білдіреді. Сөз ырғағы сөйлеуге әуенділік, әсерлілік және эстетикалық тартымдылық береді.
сөздердің орын тәртібі Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе синтаксисте зерттелетін маңызды ұғым. Ол сөйлем ішіндегі сөздердің белгілі бір ретпен орналасу заңдылығын білдіреді. Сөздердің орын тәртібі сөйлемнің мағынасына, грамматикалық құрылымына және стильдік реңкіне үлкен әсер етеді.
сөздік Анықтама: Сөздердің мағынасын, олардың қолданылу ерекшеліктерін, шығу тегін, грамматикалық сипаттамаларын және басқа да ақпараттарды жүйелі түрде жинақтап, түсіндіретін кітап немесе электронды ресурс. Ол тілдің байлығын көрсетеді және оны үйренушілерге, зерттеушілерге, сондай-ақ күнделікті өмірде сөздердің дұрыс қолданылуын білгісі келетіндерге арналған маңызды құрал болып табылады.
сөздік қор Анықтама: Жеке адамның, әлеуметтік топтың немесе тұтас бір тілдің бойындағы барлық сөздердің жиынтығы. Бұл ұғым тілдің байлығын, даму деңгейін және қолданылу аясын көрсететін маңызды көрсеткіш болып табылады.
сөздік құрам Анықтама: Белгілі бір тілдің, оның ішінде қазақ тілінің, барлық сөздерінің жүйелі жиынтығы. Бұл тілдің ең негізгі және үнемі өзгеріп отыратын бөлігі.
сөзжасам Анықтама: Тіл білімінің сөздердің қалай жасалатынын, яғни жаңа сөздердің пайда болу жолдарын, тәсілдерін және құрылымдық ерекшеліктерін зерттейтін саласы. Ол тілдің сөздік қорының (лексикасының) дамуы мен байып отыруының негізгі механизмін көрсетеді.
сөзжасам принциптері Этимология: латынның «primus» – «бірінші» және латынның «capere» – «алу», «ұстау» Анықтама: Жаңа сөздердің қалыптасуына негіз болатын, тілдің ішкі заңдылықтары мен ерекшеліктерін көрсететін жалпы ережелер мен тәртіптер. Бұл принциптер тілдің жүйелілігін сақтай отырып, сөздік қорды үнемі байытуға мүмкіндік береді.
сөзжасамдық деңгей Анықтама: Тілдің сөзжасамдық қатынастар жүйесін құрайтын және сөздердің қалай жасалатынын, олардың құрылымдық үлгілерін, жасалу тәсілдерін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Басқаша айтқанда, бұл тілдің сол бөлігі, ол жаңа сөздерді қалыптастыру ережелері мен механизмдерін қамтиды.
сөзжасамдық жүйе Анықтама: Кез келген тілде, оның ішінде қазақ тіліндегі, жаңа сөздердің жасалуына қатысты барлық элементтердің, ережелердің, тәсілдердің және қатынастардың жиынтығы. Бұл жүйе тілдің сөздік қорының тұрақты түрде байып отыруын қамтамасыз ететін, өзара байланысты және өзара әрекеттесетін тетіктердің кешені болып табылады.
сөйлем Анықтама: Аяқталған ойды білдіретін, интонациялық және грамматикалық жағынан қалыптасқан, сөздерден немесе сөз тіркестерінен құралған негізгі синтаксистік бірлік. Адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасау үшін сөйлемдерді қолданады.
сөйлем құрылымы Анықтама: Сөйлемнің қалай ұйымдастырылғанын, оның қандай сөздер мен сөз тіркестерінен тұратынын және олардың арасындағы грамматикалық байланыстардың сипатын зерттейтін тіл білімінің саласы.
сөйлем семантикасы Этимология: грек тілінің «sēma» (σῆμα) – «белгі», «таңба» Анықтама: Тіл білімінің, атап айтқанда синтаксистік семантиканың бір саласы. Ол сөйлемнің жалпы мағынасын және оның жекелеген сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналарынан қалай қалыптасатынын, сондай-ақ сөйлемнің контекстке байланысты әртүрлі мағыналық реңктерін зерттейді.
сөйлесімдік амалдар Анықтама: Адамдардың қарым-қатынас барысында өз ойларын, ниеттерін жеткізу және қарым-қатынас мақсаттарына жету үшін қолданатын саналы немесе бейсаналы әдіс-тәсілдерінің жиынтығы. Бұл тілдік және тілдік емес (вербалды және бейвербалды) құралдарды тиімді пайдалану арқылы қарым-қатынасты реттеу және оның нәтижелі болуын қамтамасыз ету.
сөйлеу актісі Этимология: латынның «actus» – «әрекет, іс» Анықтама: Лингвистика мен тіл философиясындағы негізгі ұғымдардың бірі. Ол сөз арқылы істелетін әрекетті немесе коммуникативтік ниетті білдіреді. Қарапайым тілмен айтқанда, бұл біздің сөйлеген кезде жай ғана ақпарат беріп қана қоймай, сонымен бірге белгілі бір мақсатқа жету үшін әрекет жасайтынымызды білдіреді.
сөйлеу әуезділігі Анықтама: Сөйлеу тілінің дыбыстық жағынан үйлесімді, жағымды, ырғақты және әсерлі болуы. Бұл тек дыбыстардың дұрыс айтылуы ғана емес, сонымен қатар дауыс ырғағының (интонация), екпіннің, кідірістердің, темптің және дауыс бояуының (тембрдің) үйлесімді қолданылуы арқылы қалыптасатын эстетикалық қасиет. Сөйлеу әуезділігі сөйлемнің мағынасын тереңдетіп, тыңдаушыға жеткізуде маңызды рөл атқарады.
сөйлеу мәдениеті Анықтама: Адамның өз ойын тіл арқылы дұрыс, дәл, әсерлі, әдепті және орынды жеткізе білу шеберлігі. Бұл тек грамматикалық тұрғыдан сау сөйлеуді ғана емес, сонымен қатар қарым-қатынас жағдайына, тыңдаушыға және сөйлеу мақсатына сай тілдік құралдарды таңдай білуді қамтиды. Сөйлеу мәдениеті – жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің, білімділігінің және тәрбиесінің көрсеткіші.
сөйлеу процесі Этимология: латынның «procedere» – «алға жылжу, ілгері басу» Анықтама: Адамның ойын, пікірін, ниетін, сезімін және басқа да ақпаратты тілдік құралдар арқылы (дыбыстап айту немесе жазу арқылы) жеткізу және қабылдау үдерісі. Бұл күрделі психикалық-физиологиялық әрекет, ол мидың және сөйлеу аппараттарының келісілген жұмысын талап етеді.
сөйлеу стильдері Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдік құралдардың белгілі бір қарым-қатынас жағдайына, мақсатына және саласына сәйкес жүйелі түрде таңдалып қолданылуы. Тілдің қоғамдық қызметінің көрінісі, яғни адамдардың әртүрлі жағдайларда қалай сөйлейтінін немесе жазатынын реттейтін жүйе. Қазақ тілінде де, басқа тілдердегі сияқты, бірнеше негізгі функционалдық стильдер бар.
сөйлеу тілі Анықтама: Адамның өз ойын, сезімін, қажеттілігін ауызша немесе жазбаша түрде, белгілі бір қарым-қатынас жағдайына сай жеткізу үшін қолданылатын тілдік құралдардың жиынтығы. Ол тілдің нақты өмірдегі көрінісі және адамдар арасындағы негізгі қарым-қатынас құралы болып табылады.
сөйлеуші Анықтама: Қарым-қатынас процесінде ойын, ақпаратын, сезімін немесе ниетін ауызша немесе жазбаша түрде жеткізуші субъект. Ол коммуникативтік актінің бастаушысы және негізгі қозғаушы күші болып табылады. Сөйлеушінің міндеті – ақпаратты тыңдаушыға (немесе оқырманға) тиімді, түсінікті және қажет болған жағдайда әсерлі етіп жеткізу.
стилистика Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінің тілдік құралдардың қолданылу ерекшеліктерін, олардың мағыналық және экспрессивтік-эмоциялық реңктерін, сондай-ақ тілдің әртүрлі стильдерін зерттейтін саласы.
стилистикалық акцент Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі немесе сөйлеудегі белгілі бір сөздерге, сөз тіркестеріне, сөйлемдерге немесе тіпті дыбыстарға ерекше мән, күш немесе назар аудару. Ол автордың (сөйлеушінің) ойын, сезімін, ниетін неғұрлым әсерлі, айқын және есте қаларлықтай етіп жеткізу үшін қолданылады.
стилистикалық амал-тәсілдер Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің экспрессивтілігін, эмоционалдығын және бейнелілігін арттыру, сондай-ақ ойды мейлінше әсерлі жеткізу үшін қолданылатын ерекше тілдік құралдар мен қолданыстар. Олар мәтінге (немесе ауызша сөйлеуге) көркемдік, образдылық, эмоционалдық реңк береді және оның коммуникативтік әсерін күшейтеді.
стилистикалық бейімделу Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Адамның өз тілдік таңдауын (сөздік қорын, грамматикалық құрылымдарды, тіпті интонациясын) қарым-қатынас жағдайына, тыңдаушының немесе оқырманның ерекшеліктеріне, сөйлеу мақсатына және жалпы контекстке сәйкес өзгерту қабілеті. Бұл, сөйлеушінің немесе жазушының өзін қоршаған әлеуметтік ортаға және коммуникативтік жағдайға тілдік тұрғыдан «бейімделуі» немесе «икемделуі» дегенді білдіреді.
стилистикалық бояу Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөздердің, сөз тіркестерінің немесе тілдік құрылымдардың негізгі мағынасына қосымша, эмоционалдық, экспрессивтік, бағалаушылық сипат беретін қасиеті. Бұл қасиет тілдік бірлікке белгілі бір қарым-қатынас жағдайында, белгілі бір сөйлеу стилінде қолданылғанда айрықша мән мен әсер береді.
стилистикалық вариация Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдік жүйедегі (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық деңгейлердегі) бір мағынаны немесе ойды жеткізудің бірнеше балама (вариантты) тәсілдерінің болуы. Бұл тілді қолданушыға (сөйлеушіге немесе жазушыға) қарым-қатынас жағдайына, мақсатына, тыңдаушыға/оқырманға және өз ниетіне қарай оңтайлы нұсқаны таңдауға мүмкіндік береді.
стилистикалық динамизм Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі немесе ауызша сөйлеудегі тілдік құралдардың үздіксіз қозғалысы, өзгерісі және әртүрлі стильдік элементтердің өзара әрекеттесуі арқылы экспрессивтілік пен әсерлілікті арттыру қасиеті. Бұл тек жекелеген стилистикалық амал-тәсілдерді қолдану ғана емес, сонымен қатар олардың бір-бірімен үйлесіп, ауысып отыруы арқылы туындайтын тілдің «тірілігі» мен «серпінділігі».
стилистикалық ерекшелік Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтінді немесе сөйлеуді басқалардан ерекшелеп тұратын, оның өзіндік «дауысын» немесе «бет-бейнесін» қалыптастыратын тілдік құралдардың жиынтығы. Белгілі бір стильге тән, оны өзге стильдерден ажырататын және оған айрықша реңк беретін сипаттар.
стилистикалық еркіндік Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының қарым-қатынас процесінде тілдік құралдарды (сөздерді, сөз тіркестерін, грамматикалық құрылымдарды) мақсатты түрде, саналы және шығармашылықпен таңдап, қолдануға мүмкіндік беретін қабілеті.
стилистикалық жанрлар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің қоғамдық қызметіне және қарым-қатынас жағдайына байланысты қалыптасатын, белгілі бір мақсатқа сай тілдік құралдардың жүйелі түрде ұйымдасқан, тұрақты қолданыс үлгілері.
стилистикалық жаңашылдық Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдік нормаларды әдейі, саналы түрде және мақсатты түрде бұзу немесе оларды ерекше, күтпеген жағдайда қолдану арқылы мәтінде ерекше әсер, экспрессивтілік, бейнелілік тудыру. Тілдік жүйенің шеңберінен шығып, жаңа мағыналық реңктерді, эмоцияларды немесе ойларды жеткізуге ұмтылу.
стилистикалық интенция Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының өз ойын, сезімін, ақпаратын, мақсатын жеткізу үшін белгілі бір тілдік құралдарды саналы түрде таңдау және қолданудағы ішкі ұмтылысы, мақсаты.
стилистикалық интерпретация Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі тілдік құралдардың (сөздер, грамматикалық құрылымдар, дыбыстар) қолданылу ерекшеліктерін талдау арқылы оның терең мағынасын, автордың ниетін, эмоционалдық-экспрессивті реңкін және қабылдаушыға әсерін ашу процесі.
стилистикалық интонация Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Ауызша сөйлеудегі дауыстың әуені, ырғағы, қарқыны (темпі), кідірісі (паузасы), екпіні (логикалық акценті) және дауыс тембрінің жиынтығы арқылы ойға қосымша мағыналық, эмоционалдық, экспрессивтік реңк беру тәсілі.
стилистикалық компонент Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің немесе тіпті дыбыстың) негізгі, тұрақты мағынасына қосымша, оның эмоционалдық, экспрессивтік, бағалаушылық реңкін немесе белгілі бір стильге (функционалдық стильге) жататындығын білдіретін мағыналық бөлігі.
стилистикалық контекстер Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі немесе ауызша сөйлеудегі тілдік бірліктің (сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің) қолданылу ерекшелігін, стилистикалық реңкін және мағыналық функциясын анықтайтын қоршаған тілдік және экстралингвистикалық жағдайлардың жиынтығы.
стилистикалық контраст Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі немесе сөйлеудегі мағынасы, стилистикалық реңкі немесе эмоционалдық бояуы қарама-қарсы тілдік құралдарды (сөздерді, тіркестерді, сөйлемдерді) қатар қолдану арқылы ерекше әсер, айқындық және экспрессивтілік тудыру тәсілі. Бұл тәсіл ойдың тереңдігін ашуға, бейнені күшейтуге немесе қандай да бір құбылыстың екі жағын көрсетуге бағытталған.
стилистикалық креатив Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің нормативті шеңберінен шығып, жаңа, өзіндік, әдеттен тыс тілдік құралдарды, бейнелерді, конструкцияларды жасау және қолдану арқылы мәтіннің немесе сөйлеудің эстетикалық, экспрессивтік және коммуникативтік әсерін арттыру қабілеті.
стилистикалық қабаттар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдегі сөздердің, сөз тіркестерінің, грамматикалық құрылымдардың және басқа да тілдік бірліктердің қолданылу аясы, функционалдық ерекшеліктері және эмоционалдық-экспрессивтік реңктері бойынша жіктелуі.
стилистикалық қақтығыс Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтінде немесе ауызша сөйлеуде әртүрлі функционалдық стильдерге, эмоционалдық-экспрессивтік реңктерге немесе қолданыс аяларына жататын тілдік құралдардың орынсыз, үйлесімсіз қатар қолданылуы.
стилистикалық қанықтық Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіннің немесе сөйлеудің экспрессивті, эмоционалды, бейнелі тілдік құралдармен (троптар, фигуралар, эмоционалдық бояуы бар лексика) қаншалықты толықтырылғанын көрсететін сипаттама.
стилистикалық құралдар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының ойды, сезімді, ақпаратты дәл, әсерлі, бейнелі және эмоционалды түрде жеткізу үшін саналы түрде қолданатын тілдік бірліктері мен тәсілдерінің жиынтығы. Тілді «жанды» ететін, оған «түс» беретін және коммуникативтік тиімділікті арттыратын элементтер.
стилистикалық құрылым Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі немесе сөйлеудегі тілдік құралдардың (сөздердің, сөйлемдердің, сөз тіркестерінің) белгілі бір мақсатқа сай, жүйелі түрде ұйымдастырылуы, өзара байланысы және орналасу тәртібі.
стилистикалық құрылымдық талдау Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі тілдік құралдардың (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық, синтаксистік) қалай ұйымдасқанын, бір-бірімен қалай байланысқанын және осы үйлесімдіктің нәтижесінде мәтіннің жалпы стилистикалық әсері мен мағынасының қалай қалыптасатынын зерттеу.
стилистикалық мағына Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің негізгі, тура (денотативті) мағынасына қосымша, оның эмоционалдық, экспрессивтік, бағалаушылық реңкін немесе белгілі бір функционалдық стильге жататындығын білдіретін компонент. Қарапайым тілмен айтқанда, стилистикалық мағына – бұл сөздің немесе тілдік элементтің «қандай сезім тудыратыны», «қандай әсер беретіні» немесе «қандай жағдайда қолданылатыны» туралы қосымша ақпарат.
стилистикалық мақсаттылық Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының өз ойын, сезімін, ақпаратын жеткізу үшін тілдік құралдарды (сөздерді, сөйлем құрылымдарын, интонацияны және т.б.) саналы түрде, белгілі бір коммуникативтік мақсатқа сәйкес таңдауы және қолдануы.
стилистикалық межелеу Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі немесе сөйлеудегі тілдік элементтерге (сөздерге, сөз тіркестеріне, сөйлемдерге) ерекше назар аударту, оларды басқалардан бөлектеп көрсету арқылы олардың мағынасын, эмоциялық реңкін немесе экспрессивтілігін күшейту тәсілі.
стилистикалық нақыш Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтінге немесе сөйлеуге ерекше әсемдік, әсерлілік, өзіндік сипат, көркемдік және экспрессивтілік беретін тілдік құралдардың жиынтығы.
стилистикалық нәзіктік Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі немесе сөйлеудегі тілдік құралдарды (сөздерді, сөз тіркестерін, грамматикалық құрылымдарды) орынды, дәл және ұқыпты таңдау арқылы ойды, сезімді немесе ақпаратты барынша айқын, дәлме-дәл және тыңдаушыға жағымды етіп жеткізу қабілеті.
стилистикалық рең немесе стилистикалық реңк Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің негізгі, тура (денотативті) мағынасына қосымша, оның эмоционалдық-экспрессивтік, бағалаушылық (жағымды/жағымсыз) бояуын немесе қолданылу аясын (функционалдық стильге жататындығын) көрсететін қосымша мағыналық қабат.
стилистикалық ресурстар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің кез келген деңгейіндегі (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) тілдік құралдардың, амал-тәсілдердің және мүмкіндіктердің жиынтығы, олар сөйлеушіге немесе жазушыға ойын, сезімін, ақпаратын барынша дәл, әсерлі, бейнелі, эмоционалды және тиімді жеткізуге мүмкіндік береді. Тілдің көркемдік, экспрессивтік және коммуникативтік әлеуетін ашатын барлық байлығы.
стилистикалық синонимдер Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Негізгі лексикалық (тура) мағынасы бірдей немесе өте жақын, бірақ эмоционалдық-экспрессивтік бояуы, қолданылу аясы (функционалдық стилі) немесе мағыналық реңкі бойынша бір-бірінен ерекшеленетін сөздер.
стилистикалық синтез Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің әртүрлі деңгейлеріндегі (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) стилистикалық құралдардың, амал-тәсілдердің және элементтердің бір-бірімен үйлесіп, өзара әрекеттесуі арқылы мәтіннің немесе сөйлеудің тұтас, біртұтас стилін, идеялық-эстетикалық және эмоционалдық әсерін қалыптастыру процесі.
стилистикалық тәсілдер Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының ойды, сезімді, ақпаратты барынша әсерлі, бейнелі, эмоционалды және тиімді жеткізу үшін қолданатын әртүрлі тілдік құралдары мен амалдарының жиынтығы. Тілдің бай мүмкіндіктерін пайдаланып, мәтінге ерекше реңк, тереңдік және көркемдік беруге арналған «техникалар».
стилистикалық тұрақтылық Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Белгілі бір функционалдық стильге немесе тілдік нормаға тән тілдік құралдардың (лексикалық, грамматикалық, синтаксистік) және оларды қолдану принциптерінің уақыт пен контекстке қарамастан сақталуы, өзгермейтін сипаты. Тілдегі «қалыптасқан ережелер» немесе «үлгілер», олар мәтіннің белгілі бір мақсатқа сай және түсінікті болуын қамтамасыз етеді.
стилистикалық үйлесім Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтіндегі немесе сөйлеудегі тілдік құралдардың (лексикалық, грамматикалық, синтаксистік, фонетикалық) бір-бірімен логикалық, мағыналық, эмоционалдық және функционалдық тұрғыдан сәйкес келіп, біртұтас, гармониялық жүйе құруы.
стилистикалық ұғым Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Стилистика ғылымындағы кез келген негізгі категория, принцип, құбылыс немесе заңдылық, ол тілдік құралдардың коммуникативтік мақсатқа сай қолданылу ерекшеліктерін, олардың мәтіндегі қызметін және беретін әсерін түсіндіреді.
стилистикалық фигуралар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеудегі немесе мәтіндегі сөздердің, сөз тіркестерінің немесе сөйлемдердің әдеттегі, қалыптасқан құрылысынан ауытқып, оларды ерекше орналастыру, қайталау немесе өзгерту арқылы ойды, сезімді, ақпаратты барынша әсерлі, бейнелі, эмоционалды және экспрессивті жеткізуге арналған тәсілдер жиынтығы.
стилистикалық шеберлік Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының тілдік құралдарды (сөздерді, сөйлем құрылымдарын, синтаксистік фигураларды, дыбыстық қайталауларды және т.б.) аса жоғары деңгейде, саналы түрде, дәлдікпен және әсерлілікпен таңдап, оларды өзара үйлесімді қолдана білу қабілеті.
стилистикалық ықпал Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының тілдік құралдарды (сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлем құрылымдарын, интонацияны, т.б.) саналы түрде таңдап, қолдану арқылы қабылдаушының (тыңдаушының немесе оқырманның) санасына, сезіміне, көзқарасына, эмоциясына және мінез-құлқына әсер етуі.
стилистикалық эклектика Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтінде немесе сөйлеуде әртүрлі, кейде тіпті қарама-қарсы функционалдық стильдердің, тілдік құралдардың, тәсілдердің немесе реңктердің саналы түрде араласып, біртұтас бір туындыда қолданылуы.
стилистикалық эксперимент Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Автордың немесе сөйлеушінің қалыптасқан тілдік нормалардан, функционалдық стильдердің шекараларынан және дәстүрлі қолданыс ережелерінен саналы түрде ауытқып, тілдік құралдарды (сөздерді, грамматикалық құрылымдарды, сөйлем құрылысын) жаңа, бұрын соңды қолданылмаған, күтпеген тәсілдермен қолдануы. Тілдің шексіз мүмкіндіктерін зерттеуге, оның жаңа қырларын ашуға және коммуникацияға ерекше әсер беруге бағытталған шығармашылық ізденіс.
стилистикалық элементтер Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтінге немесе сөйлеуге ерекше реңк, әсерлілік, көркемдік және экспрессивтілік беретін тілдің әр деңгейіндегі (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) ең кіші құрамдас бөліктер. Автордың өз ойын, сезімін немесе мақсатын тиімді жеткізу үшін саналы түрде таңдайтын және қолданатын тілдік «кірпіштер» немесе «бояулар».
стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдік құралдардың (сөздер, грамматикалық құрылымдар, сөйлем түрлері, дыбыстық ерекшеліктер) белгілі бір коммуникативтік мақсатқа, жағдайға, қарым-қатынас аясына және адресатқа (кімге бағытталғанына) сәйкес таңдалып, жүйелі түрде ұйымдастырылып қолданылу ерекшелігі.
стильаралық байланыс Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Қазақ тілінің әртүрлі функционалдық стильдерінің (ғылыми, ресми-іскерлік, публицистикалық, көркем әдебиет, ауызекі сөйлеу) бір-бірімен өзара әрекеттесуі, олардың ортақ тілдік элементтерді бөлісуі немесе бір стильге тән құралдардың басқа стильде қолданылуы арқылы көрініс табатын құбылыс. Бұл байланыс тілдің біртұтастығын сақтап, оның икемділігі мен дамуына ықпал етеді.
стильдік ерекше қолданыстар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының тілдік құралдарды (сөздерді, грамматикалық формаларды, сөйлем құрылымдарын) әдеттегіден, қалыптасқан нормадан саналы түрде ауытқытып, оларды ерекше, күтпеген немесе дара тәсілмен қолдануы. Қарым-қатынасты әлдеқайда әсерлі, бейнелі, эмоционалды және өзіндік етеді, мәтінге бірегейлік пен тереңдік береді.
стильдік жүйе Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдегі барлық стильдік құралдардың (лексикалық, грамматикалық, фонетикалық) және оларды қолдану принциптерінің өзара тығыз байланысқан, реттелген және мақсатты түрде ұйымдасқан жиынтығы. Ол белгілі бір функционалдық стильдің (мысалы, ғылыми, көркем, публицистикалық) немесе жеке авторлық стильдің ішкі құрылымын, оның біртұтастығы мен ерекшелігін анықтайды.
стильдік контраст Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтінде немесе сөйлеуде стилистикалық тұрғыдан қарама-қарсы тілдік құралдардың, стильдік реңктердің немесе тіпті әртүрлі функционалдық стильдердің бір контексте саналы түрде қатар қолданылуы. Бұл тәсіл ойдың, бейненің, эмоцияның әсерлілігін күшейту, назар аударту немесе юморлық, сатиралық әсер тудыру үшін қолданылады.
стильдік құбылыстар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің әртүрлі деңгейлерінде (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) тілдік құралдардың коммуникативтік жағдайға, мақсатқа және адресатқа сәйкес қолданылуындағы ерекшеліктер мен заңдылықтар.
стильдік құралдар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеушінің немесе жазушының ойды, сезімді, ақпаратты барынша әсерлі, бейнелі, эмоционалды және тиімді жеткізу үшін қолданатын тілдің әр деңгейіндегі (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) арнайы тәсілдері мен элементтерінің жиынтығы. Олар тілді стандартты, бейтарап қолданыстан айырып, мәтінге ерекше көркемдік, экспрессивтілік және даралық береді.
стильдік мағына Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің (тіркес, сөйлем) негізгі, тура (денотативті) мағынасына қосымша, оның эмоционалдық, бағалаушылық, экспрессивтік немесе функционалдық-стильдік реңкін білдіретін мағына. Яғни, бұл сөздің негізгі «не туралы айтатынынан» бөлек, «қалай айтылатынын» көрсететін мағынасы.
стильдік фигуралар Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Сөйлеудегі немесе мәтіндегі сөздердің, сөз тіркестерінің немесе сөйлемдердің әдеттегі, қалыптасқан құрылысынан саналы түрде ауытқып, оларды ерекше орналастыру, қайталау немесе өзгерту арқылы ойды, сезімді, ақпаратты барынша әсерлі, бейнелі, эмоционалды және экспрессивті жеткізуге арналған тәсілдер жиынтығы.
стильдік элементтер Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Мәтінге немесе сөйлеуге ерекше реңк, әсерлілік, көркемдік және экспрессивтілік беретін тілдің әр деңгейіндегі (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) ең кіші құрамдас бөліктер. Автордың өз ойын, сезімін немесе мақсатын тиімді жеткізу үшін саналы түрде таңдайтын және қолданатын тілдік «кірпіштер» немесе «бояулар».
субстантивтену Этимология: латынның «substantivum» – «зат есім» Анықтама: Тілдегі бір сөз табына жататын сөздің (көбінесе сын есім, етістік, сан есім, үстеу) басқа сөз табына, атап айтқанда зат есімге ауысып, сол сөз табының грамматикалық белгілерін қабылдауы және заттық мағынаға ие болуы. Тілдің дамуы мен байлығын көрсететін маңызды құбылыстардың бірі.
субтекст Этимология: латынның «sub-» – «астында», «төменде» және латынның «textus» – «мәтін», «тоқыма» Анықтама: Мәтіндегі немесе сөйлеудегі тура айтылмаған, бірақ сезілетін, аңғарылатын немесе тұспалданатын мағына. Сөздердің бетінде жатқан мағынадан тыс, олардың астарында жасырылған, контекст, интонация, ым-ишара немесе айтушының ниеті арқылы берілетін қосымша хабар.
суреттеу тәсілдері Анықтама: Әдеби шығармада, публицистикада немесе күнделікті сөйлеуде адамдарды, заттарды, табиғат көріністерін, оқиғаларды немесе сезімдерді сөзбен жанды, нақты, бейнелі етіп көз алдына келтіруге арналған әртүрлі тілдік құралдар мен әдістер жиынтығы. Олар мәтінді құрғақ ақпараттан арылтып, оған эмоционалдық, эстетикалық және көркемдік құндылық береді.
суреттеуші тәсілдер Анықтама: Әдеби шығармада, публицистикада немесе күнделікті сөйлеуде адамдарды, заттарды, табиғат көріністерін, оқиғаларды немесе сезімдерді сөзбен жанды, нақты, бейнелі етіп көз алдына келтіруге арналған әртүрлі тілдік құралдар мен әдістер жиынтығы. Олар мәтінді құрғақ ақпараттан арылтып, оған эмоционалдық, эстетикалық және көркемдік құндылық береді.
сұраулы сөйлемдер Анықтама: Сөйлеушінің қандай да бір ақпарат алу, бір нәрсені анықтау, растау немесе жоққа шығару мақсатында айтқан немесе жазған сөйлемі. Ол әдетте сұраулық интонациямен айтылып, жазбаша тілде сөйлем соңына сұрақ белгісі (?) қойылады.
сұраулық шылаулар Анықтама: Сөйлемге немесе сөз тіркесіне сұрау мағынасын беретін, дербес лексикалық мағынасы жоқ, тіркесетін сөзге үнемі кейін жалғанатын көмекші сөздер. Қазақ тілінде олар негізінен аффикстер түрінде көрінеді және сұраулы сөйлем жасаудың негізгі тәсілдерінің бірі болып табылады.
сын есімдер Анықтама: Қазақ тіліндегі заттың сапасын, қасиетін, түрін, түсін, көлемін, дәмін, иісін, салмағын, ыңғайын, сипатын білдіретін, яғни оны басқа заттардан ерекшелеп тұратын белгісін білдіретін сөз табы. Сын есімдер сөйлемде көбінесе анықтауыш қызметін атқарады және «қандай?», «қай?», «қалай?» деген сұрақтарға жауап береді.
сюжеттік байланыс Этимология: латынның «sub-» –«астында», «негізінде» және латынның «jacere» – «қою», «жату» Анықтама: Әдеби шығармадағы (роман, повесть, әңгіме, драма, т.б.) оқиғалардың, эпизодтардың, кейіпкерлер әрекеттерінің және құбылыстардың өзара логикалық, себеп-салдарлық және уақыттық тәртіппен бірігуі. Бұл байланыс шығарманың біртұтас мағынасын құрып, оқырманды басынан аяғына дейін тартып, сюжеттің дамуын қамтамасыз етеді.
сюжеттік динамика Этимология: латынның «sub-» –«астында», «негізінде» және латынның «jacere» – «қою», «жату» Анықтама: Әдеби шығармадағы оқиғалардың үздіксіз қозғалысы, дамуы және шиеленісуі, яғни сюжеттің «өмір сүру» қарқыны мен бағыты. Ол шығармадағы әрекеттің, кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынастың және оқиғалардың біртіндеп өрбуі арқылы оқырманның назарын ұстап, оны оқиға желісімен ілестіре отыруды қамтамасыз етеді.
сюжеттік шегініс Этимология: латынның «sub-» –«астында», «негізінде» және латынның «jacere» – «қою», «жату» Анықтама: Әдеби шығармада (роман, повесть, әңгіме, драма) оқиғаның қазіргі даму желісін тоқтатып, кейіпкердің немесе баяндаушының назарын өткен шақтағы оқиғаларға, орындарға немесе жағдайларға аудару тәсілі.
т
тавтология Этимология: грек тілінің «tauto-» (ταὐτό) – «бірдей», «сол» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім» Анықтама: Сөйлеуде немесе жазба тілде мағынасы бір немесе өте жақын сөздерді, тіркестерді қайталау арқылы, сол ойды екі рет немесе одан да көп рет білдіру. Бұл құбылыс кейде саналы түрде стилистикалық мақсатта қолданылса, кейде тілдік кемшілік, қателік болып саналады.
таным теориясы Этимология: грек тілінің «theōria» (θεωρία) – «бақылау, зерттеу, ой жүгірту» Анықтама: Философияның білімнің табиғатын, шығу тегін, құрылымын, мүмкіндіктерін және шектеулерін зерттейтін негізгі саласы. Ол адамның қоршаған ортаны және өзін-өзі қалай танитынын, білімнің қаншалықты сенімді екенін және ақиқатқа жетудің қандай жолдары бар екенін қарастырады.
таңба Анықтама: Қандай да бір объектіні, құбылысты, ұғымды, идеяны, ақпаратты немесе эмоцияны білдіретін (репрезентациялайтын) материалдық немесе идеалық тасымалдаушы. Ол адамдар арасындағы қарым-қатынаста, ойлауда, мәдениетте және ақпаратты сақтауда шешуші рөл атқарады. Таңбаның негізгі қызметі – мағынаны жеткізу.
таңбалардың мәні Анықтама: Таңбаланушы нысанның өзі іспеттес басқа нысандардан ерекше аталуына мүмкіндік беретін ерекше сипаты болып табылады. Мәндер арқылы ойдың белгілі бір формалары айқындалады. Атаулар үшін бұл – ұғым болып табылса, хабарлы сөйлем үшін – пайымдау болып табылады.
тарихи құндылықтар Анықтама: Уақыт сынынан өтіп, қоғам үшін ерекше маңызға ие болған, ұлттың жадында сақталған, оның дамуына, танымына және дүниетанымына ықпал еткен материалдық және рухани мұра. Өткен ұрпақтардың тәжірибесі, жетістіктері мен қателіктері, олардан қалған заттар, идеялар, дәстүрлер және принциптер жиынтығы. Тарихи құндылықтар ұлттың бірегейлігін, оның тамырын және болашаққа деген бағытын анықтайды.
тарихи стилистика Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің тарихи даму барысындағы стилистикалық жүйесін, оның жекелеген элементтерінің (сөздер, грамматикалық формалар, синтаксистік құрылымдар) қолданылу ерекшеліктерін және олардың стилистикалық мән-мағынасының уақыт өте қалай өзгергенін зерттейтін тіл білімінің саласы. Бұл сала тілдің өткен дәуірлердегі әдеби және функционалдық стильдерін, сондай-ақ, тілдік құралдардың экспрессивтік-эмоционалдық мүмкіндіктерінің дамуын қарастырады.
тарихи талдау Анықтама: Өткен оқиғаларды, құбылыстарды, процестерді және олардың себеп-салдарын, даму заңдылықтарын, маңызын зерттеуге бағытталған ғылыми әдіс. Ол тарихи дереккөздерді (құжаттар, естеліктер, археологиялық олжалар, т.б.) сыни тұрғыдан қарастырып, оларды түсіндіру, бағалау және өткеннің шынайы бейнесін қалпына келтіру үшін қолданылады.
тарихи фоносемантика Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама: Тіл білімінің тілдегі дыбыстар мен олардың мағынасы арасындағы байланыстың тарихи дамуын, қалыптасуын және өзгеруін зерттейтін саласы. Ол дыбыстардың белгілі бір мағынаны қалай қабылдағанын, олардың экспрессивтік-эмоционалдық реңктерінің уақыт өте қалай өзгергенін және әртүрлі дәуірлердегі сөздердің дыбыстық құрамы мен мағыналық ассоциацияларының арақатынасын талдайды.
текстофонема Этимология: латынның «textus» – «мәтін», «тоқыма» және грек тілінің «phonēma» (φώνημα– «дыбыс», «фонема» Анықтама: Белгілі бір мәтіндік жағдайда, яғни сөйлеу ағынындағы нақты ортада көрініс табатын фонема. Фонема тілдің ең кіші дыбыстық бірлігі болғанымен, ол мәтін ішінде өзінің позициясына, көршілес дыбыстарға және контекстке байланысты әртүрлі дыбыстық көріністерге (аллофондарға) ие болады. Текстофонема осы жеке, нақты көріністі білдіреді.
текстофоносемантика Этимология: латынның «textus» – «мәтін», «тоқыма» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама: Тіл білімінің мәтін деңгейіндегі дыбыстардың (фонемалардың) және олардың нақты көріністерінің (текстофонемалардың) мағыналық, экспрессивтік-эмоционалдық және эстетикалық қызметін зерттейтін кешенді саласы.
тембр Этимология: француз тілінің «timbre» – «қоңырау», «белгі», «мөр» Анықтама: Дыбыстың негізгі тонының биіктігі мен күші бірдей болса да, оны басқа дыбыстардан ажыратып тұратын ерекше қасиеті. Бұл дыбысқа өзіндік «түс», «реңк» немесе «мінез» беретін сипаттама. Тембрдің арқасында біз бір нотаны әртүрлі музыкалық аспаптарда (мысалы, фортепианода және скрипкада), немесе бір сөзді әртүрлі адамдардың дауысында бірден тани аламыз.
теңеу Анықтама: Әдебиетте, көркем шығармада, сондай-ақ ауызекі сөйлеуде бір заттың, құбылыстың немесе адамның белгісін, қасиетін екінші бір затқа, құбылысқа немесе адамға ұқсату, салыстыру арқылы бейнелі түрде суреттеу тәсілі. Теңеу арқылы ой айқындалып, суреттелетін нәрсе жанды әрі әсерлі болып көрінеді.
тәуелдік жалғау Анықтама: Қазақ тіліндегі есім сөздерге (зат есім, сын есім, сан есім, есімдік) жалғанып, сол заттың, құбылыстың немесе ұғымның кімге немесе неге тиесілі екенін, яғни меншіктілік немесе қатыстылық мағынасын білдіретін қосымша.
толық лексикалық қайталама Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Тілдегі бір сөздің немесе сөз тіркесінің сөйлемде немесе мәтінде арнайы стилистикалық мақсатта бірнеше рет қатар немесе бір-біріне жақын орналасып қолданылуы. Бұл тәсіл ойды күшейту, эмоцияны арттыру, мәтінге ырғақ пен әуезділік беру, немесе белгілі бір ұғымға ерекше назар аударту үшін қолданылады.
толымды сөйлемдер Анықтама: Қазақ тіліндегі айтылмақ ойды толық жеткізетін, грамматикалық жағынан барлық қажетті мүшелері (бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, пысықтауыш, анықтауыш) қатысқан сөйлем. Мұндай сөйлемде ой ешқандай түсініксіздік тудырмай, айқын әрі нақты беріледі. Ол өзіндік мағынаға ие болып, басқа сөйлемдерге тәуелсіз тұра алады.
толымсыз сөйлемдер Анықтама: Қазақ тіліндегі грамматикалық құрылымында бастауыш немесе баяндауыш, не осы екеуінің бірі (тіпті екеуі де) немесе басқа да маңызды сөйлем мүшелері түсіп қалған, бірақ мағынасы сөйлеу аясы (контекст) арқылы толықтырылып тұратын сөйлем түрі. Мұндай сөйлемдер әсіресе ауызекі сөйлеуде, диалогтарда және көркем әдебиетте ойды ықшам, динамикалық әрі түсінікті етіп жеткізу үшін жиі қолданылады.
тон Этимология: грек тілінің «tonos» (τόνος) – «керілу», «кернеу», «дауыс биіктігі» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе фонетика мен стилистикада, сөйлеушінің белгілі бір сөйлемге, сөзге немесе мәтінге қатысты көзқарасын, эмоционалдық күйін және ниетін білдіретін дыбыстық сипаттамалар жиынтығы. Тон интонация, дауыс тембрі, дыбыс биіктігінің өзгеруі, қарқын және кідірістер арқылы көрініс табады.
транспозиция құбылысы Этимология: латынның «transpositio» – «ауыстыру, қайта орналастыру деген сөзінен» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксис пен морфологияда, сөздің бастапқы грамматикалық формасын, немесе оның сөйлемдегі бастапқы қызметін өзгерте отырып, оның негізгі лексикалық мағынасын сақтау процесі. Бұл құбылыс сөйлеуді ықшамдауға, стилистикалық реңк беруге немесе жаңа сөздер мен тіркестер жасауға мүмкіндік береді.
транспозиция принципі Этимология: латынның «transpositio» – «ауыстыру, қайта орналастыру деген сөзінен» Анықтама: Тілдің кез келген бірлігінің (дыбыс, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) өз бастапқы қызметін немесе формасын өзгерте отырып, басқа қызметте немесе басқа формада қолданылуы, бірақ негізгі мағынасын сақтап қалуы мүмкіндігін көрсететін жалпы тілдік заңдылық. Бұл принцип тілдің үнемі дамуын, жаңа мағыналар мен формаларды игеруін және қолданысқа икемділігін қамтамасыз етеді.
троп Этимология: грек тілінің «tropos» – «бұрылыс, айналым, бейнелеу» Анықтама: Тіл білімінде және әдебиеттануда сөзді немесе сөз тіркесін тура мағынасында емес, ауыспалы, бейнелі мағынасында қолдану арқылы мәтінге экспрессивтілік, көркемдік және эмоционалдық реңк беретін стилистикалық құрал. Троптар ойды айқындай түседі, оқырманның немесе тыңдаушының қиялын оятады және мәтіннің әсерлілігін арттырады.
троптардың қабаттасуы Этимология: грек тілінің «tropos» – «бұрылыс, айналым, бейнелеу» Анықтама: Көркем әдебиетте бір сөздің, сөз тіркесінің немесе сөйлемнің құрамында бір мезгілде екі немесе одан да көп әртүрлі троптардың қолданылуы. Бұл тәсіл мәтіннің экспрессивтілігін, образдылығын және эмоционалдық әсерін бірнеше есе күшейтеді. Троптардың қабаттасуы тілдің бай мүмкіндіктерін пайдаланып, оқырманның санасында күрделі әрі терең ассоциациялар тудырады.
троптық қайталама Этимология: грек тілінің «tropos» – «бұрылыс, айналым, бейнелеу» Анықтама: Тілде және әдебиетте бір троптың (ауыспалы мағынадағы сөздің) немесе бірдей троптық тәсілдің (мысалы, метафора, эпитет, теңеу) мәтінде бірнеше рет қайталанып қолданылуы арқылы ойды, образды немесе эмоционалдық әсерді күшейту мақсатында қолданылатын стилистикалық құрал. Бұл тәсіл жай ғана сөздің қайталануы емес, керісінше, көркемдегіш мағынаға ие элементтің қайталануы болып табылады.
тура бейнелеу Анықтама: Тілде және әдебиетте объектіні, құбылысты немесе әрекетті ешқандай ауыспалы мағына, көркемдік құралдар (троптар) қолданбай, оның шынайы, нақты қалпында, тікелей мағынасында суреттеу тәсілі. Бұл бейнелеуде сөздер өздерінің негізгі, сөздіктегі мағынасында қолданылады.
тура уәжділік Анықтама: Лингвистикада, әсіресе лексикология мен семантикада, сөздің мағынасы мен оның дыбыстық немесе құрылымдық тұлғасы (формасы) арасында айқын, тікелей және түсінікті байланыс болған жағдай.
тура мағынасындағы сөздер Анықтама: Тілдегі объектіні, құбылысты, қасиетті немесе әрекетті өз атауындағы негізгі, бастапқы, тікелей мағынасымен білдіретін сөздер. Бұл мағына адамдардың күнделікті өмірдегі тікелей қабылдауына, тәжірибесіне негізделген және сөздікте бірінші кезекте берілетін мағына болып табылады. Тура мағына – бұл сөздің өзегі, оның басқа мағыналарының (ауыспалы, бейнелі) қалыптасуына негіз болады.
түсіндірме сөздік Анықтама: Тілдегі сөздердің мағыналарын, олардың грамматикалық, стилистикалық және қолданыстық ерекшеліктерін, шығу тегін, синонимдері мен антонимдерін, сондай-ақ сөз тіркестеріндегі қолданысын толық және жүйелі түрде түсіндіретін анықтамалық басылым. Ол тілдік нормаларды белгілейді, сөздердің дұрыс қолданылуын көрсетеді және сөйлеушілер мен жазушыларға тілді тереңірек түсінуге көмектеседі.
түсіндірме стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің ақпаратты объективті, логикалық және жүйелі түрде, ешқандай эмоционалдық немесе көркемдік реңксіз жеткізуге бағытталған функционалдық стилі. Басты мақсаты – белгілі бір құбылысты, ұғымды, процесті немесе фактіні оқырманға немесе тыңдаушыға нақты, дәл және толық түсіндіру.
тұлғалық рең Анықтама: Тілде және әдебиетте сөйлеушінің немесе жазушының белгілі бір ойға, затқа, құбылысқа немесе адамға қатысты жеке көзқарасын, эмоционалдық күйін, бағасын және қарым-қатынасын білдіретін тілдік және стилистикалық құралдар жиынтығы. Ол объективті ақпаратқа сөйлеушінің ішкі әлемін, оның сезімдерін, пікірлерін, ниетін қосу арқылы мәтінге ерекше бояу береді.
тұлғалық стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімі мен әдебиеттануда жеке автордың, сөйлеушінің немесе жазушының тілдік құралдарды таңдау және қолданудағы өзіндік ерекшелігі, қайталанбас даралығы. Ол автордың дүниетанымын, эстетикалық талғамын, ойлау мәнерін, эмоционалдық күйін және мақсатын көрсетеді. Тұлғалық стиль кез келген функционалдық стиль (көркем, публицистикалық, ғылыми) аясында көрініс табуы мүмкін, бірақ әсіресе көркем әдебиетте айқын байқалады.
тұрақты сөз орамдары Анықтама: Тілдегі екі немесе одан да көп сөздің тіркесіп келіп, өздерінің жеке мағыналарынан бөлек, басқа, жаңа бір тұтас, ауыспалы, бейнелі мағына беретін және сол күйінде, дайын қалпында қолданылатын тілдік бірліктер. Олардың мағынасы құрамындағы сөздердің тура мағыналарынан тікелей шықпайды, сондықтан оларды сөзбе-сөз аудару мүмкін емес, ал жеке сөздерінің орнын басқа сөздермен алмастыруға да болмайды.
тұрақты сөз тіркестері Анықтама: Тілдегі екі немесе одан да көп сөздің тұрақты түрде тіркесіп келіп, өздерінің жеке, тура мағыналарынан бөлек, жаңа бір тұтас, ауыспалы, бейнелі мағына беретін және сол күйінде, дайын қалпында қолданылатын тілдік бірліктер. Олардың мағынасы құрамындағы сөздердің тура мағыналарынан тікелей шықпайды, сондықтан оларды сөзбе-сөз аудару немесе жеке сөздерінің орнын басқа сөздермен алмастыру мүмкін емес.
тұрмыстық сөздер Анықтама: Тілдегі күнделікті өмірде, ауызекі қарым-қатынаста жиі қолданылатын, тұрмыстық қажеттіліктерді, үй шаруашылығын, отбасылық қарым-қатынастарды, қарапайым әрекеттер мен заттарды білдіретін лексикалық топ. Олар әдетте бейтарап немесе ауызекі стилистикалық реңкке ие болады және арнайы терминдерден, кітаби немесе ресми сөздерден ерекшеленеді.
тұспал Анықтама: Тілде айтылған сөздің немесе сөйлемнің тура мағынасынан басқа, оқырманға немесе тыңдаушыға контекст арқылы, автордың ниеті арқылы жеткізілетін, тікелей айтылмаған, бірақ аңғарылатын қосымша мағына. Тұспал автордың ойды толық жеткізбей, оқырманның немесе тыңдаушының өзіне ойлануға, пайымдауға мүмкіндік беру тәсілі болып табылады.
тыныс белгілері Анықтама: Жазудағы сөйлемнің құрылымын, мағыналық ерекшеліктерін, эмоциялық реңкін және дауыс ырғағын (интонациясын) дәл көрсетуге арналған шартты белгілер жүйесі. Олар ауызекі тілдегі кідірістерді, паузаларды, дауыс ырғағының көтерілуін немесе төмендеуін жазбаша түрде бейнелейді. Тыныс белгілерінің дұрыс қолданылуы ойдың айқындығын қамтамасыз етіп, мәтінді түсінуді жеңілдетеді.
тыңдаушы Анықтама: Коммуникация процесінде ақпаратты қабылдаушы, сөйлеушінің айтқандарын естуші және түсінуге тырысушы тарап. Тыңдаушының рөлі тек пассивті қабылдаумен шектелмейді; ол белсенді түрде ақпаратты талдап, түсініп, кейде кері байланыс беріп, сөйлеушінің ойын толықтырады.
тізбекті қайталау Анықтама: Мәтінде бір сөздің немесе сөз тіркесінің бірнеше рет, тізбектеліп (бірінен соң бірі) қайталануы арқылы ойды күшейту, назар аударту, эмоционалдық әсер беру немесе белгілі бір ырғақ пен әуенділік қалыптастыру мақсатында қолданылатын стилистикалық тәсіл. Бұл қайталау жай ғана қателік емес, керісінше, автордың әдейі қолданған көркемдік немесе риторикалық амалы болып табылады.
тіл Анықтама: Адамзат қоғамының қарым-қатынас жасауға, ойды жеткізуге, ақпарат алмасуға, білімді сақтауға және ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге арналған бірегей жүйесі. Ол дыбыстардан, сөздерден, сөйлемдерден және олардың мағыналық, грамматикалық ережелерінен тұрады. Тіл арқылы адамдар бір-бірімен өзара әрекеттесіп, ой бөлісіп, сезімдерін білдіріп, әлемді танып біледі.
тіл байлығы Анықтама: Жеке адамның немесе ұлттық тілдің лексикалық, грамматикалық, стилистикалық және фонетикалық құралдарын меңгеру деңгейі, оларды ойды дәл, әсерлі, бейнелі және орынды жеткізу үшін тиімді қолдана алу қабілеті. Ол тілдің сөздік қорының молдығымен, сөйлем құрылысының алуан түрлілігімен, троптар мен фигуралардың шебер қолданылуымен сипатталады.
тіл білімі Анықтама: Тілді оның барлық аспектілерінде: оның құрылымын, дамуын, қызметін, тілдердің өзара байланысын және олардың адам мен қоғамдағы рөлін жүйелі түрде зерттейтін ғылым. Ол тілдің қалай жұмыс істейтінін, адамдардың қалай сөйлейтінін және жазатынын, тілдердің қалай өзгеріп, дамып отыратынын түсінуге тырысады.
тіл бірлігі Анықтама: Тілдің құрылымындағы ең кіші, бөлшектенбейтін, бірақ белгілі бір мағыналық немесе функционалдық қызмет атқаратын элемент. Бұл элементтер бірігіп, тілдің күрделі жүйесін құрайды және олардың әрқайсысы тілдің белгілі бір деңгейінде (дыбыстық, морфологиялық, лексикалық, синтаксистік) жұмыс істейді.
тіл ғылымы Анықтама: Тілді оның барлық аспектілерінде, яғни дыбыстық жүйесінен бастап, сөздердің мағынасына, сөйлем құрылымына дейін, оның дамуын, қызметін, тілдердің өзара байланысын және олардың адам мен қоғамдағы рөлін жүйелі түрде зерттейтін ғылым. Бұл сала тілдің қалай жұмыс істейтінін, адамдардың қалай сөйлейтінін және жазатынын, сондай-ақ тілдердің уақыт өте қалай өзгеріп, дамып отыратынын түсінуге тырысады.
тіл дыбыстары Анықтама: Адамның сөйлеу аппараты арқылы жасалатын және тілдегі сөздер мен мағыналарды ажыратуға қызмет ететін ең кіші дыбыстық бірліктер. Олардың өзара тіркесуі арқылы буындар, сөздер, сөйлемдер құралады. Тіл дыбыстарын фонетика (дыбыстардың жасалуы, физикалық қасиеттері) және фонология (дыбыстардың тілдегі қызметі) ғылымдары зерттейді.
тіл жүйесі Анықтама: Тілдік элементтердің (дыбыстар, морфемалар, сөздер, сөйлемдер) белгілі бір заңдылықтар мен ережелерге сай өзара байланысып, бірлікте әрекет ететін тұтас, ұйымдасқан құрылымы.
тіл категориясы Этимология: грек тілінің «katēgoria» (κατηγορία) – «айыптау», «тұжырымдау», «сипаттау» Анықтама: Тіл біліміндегі жалпылама, абстрактілі ұғым, ол тілдік құбылыстардың белгілі бір қасиеттерін, ерекшеліктерін немесе байланыстарын білдіреді. Категориялар тілдік элементтерді топтастыруға, олардың арасындағы заңдылықтарды анықтауға және тілдің күрделі жүйесін түсінуге көмектеседі. Олар тілдік деректерді талдауға және сипаттауға арналған ғылыми аппарат болып табылады.
тіл қатынасы Анықтама: Тіл біліміндегі тіл жүйесін құрайтын элементтердің (дыбыстар, морфемалар, сөздер, сөйлемдер) арасындағы өзара байланыс, тәуелділік және бір-біріне әсер ету заңдылықтары. Бұл қатынастар тілдің ішкі құрылымын, оның қалай жұмыс істейтінін және ойды қалай жеткізетінін анықтайды. Тілдік қатынастар арқылы әрбір тіл бірлігінің тіл жүйесіндегі орны мен қызметі айқындалады.
тіл құралдары Анықтама: Тілдің әртүрлі деңгейлерінде (дыбыстық, лексикалық, грамматикалық, стилистикалық) қолданылатын және ойды, ақпаратты, сезімді, ниетті дәл, әсерлі, бейнелі түрде жеткізуге арналған барлық тілдік элементтер мен тәсілдер. Олар тілдің функционалдық мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді және сөйлеушіге немесе жазушыға өз ойын толыққанды әрі тиімді жеткізуге көмектеседі.
тіл мәдениеті Анықтама: Тілдің дұрыс, дәл, таза, бай және әсерлі қолданылуына қатысты ережелер мен нормалар жиынтығы, сондай-ақ жеке тұлғаның тілдік біліктілігі мен сөйлеу шеберлігінің деңгейі.
тіл саясаты Анықтама: Мемлекеттің немесе қоғамның тілдерге қатысты жүргізетін мақсатты әрекеттері мен шаралар жүйесі. Ол тілдердің қызмет ету аясын, даму бағытын, мәртебесін және қолданылу ерекшеліктерін реттеуге бағытталған. Тіл саясаты тілдердің теңдігін қамтамасыз етуге, бір тілдің үстемдігін болдырмауға немесе керісінше, белгілі бір тілдің дамуын қолдауға бағытталуы мүмкін. Бұл саясат әлеуметтік, мәдени, экономикалық және саяси факторлармен тығыз байланысты.
тіл стилистикасы (құрылымдық стилистика) Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінің тілдік құралдардың (дыбыстар, сөздер, грамматикалық формалар, сөйлемдер) белгілі бір қарым-қатынас жағдайында, ойды дәл, айқын, әсерлі, бейнелі жеткізу мақсатында қалай таңдалып, қолданылатынын зерттейтін саласы. Ол тілдің функционалдық мүмкіндіктерін, оның экспрессивтік (әсерлілік) және эмоционалдық (сезімдік) қасиеттерін қарастырады. Стилистика тек «не айтылғанын» емес, «қалай айтылғанын» зерттейді.
тіл тазалығы Анықтама: Тілдің өз табиғатына сай, бөгде элементтерден (қажетсіз кірме сөздер, калькалар, жаргондар, дөрекі сөздер) арылып, әдеби нормаларға сай қолданылуы, оның сөздік қоры мен грамматикалық құрылымының бұзылмауы. Бұл ұғым тілдің тарихи қалыптасқан жүйесін, оның ішкі заңдылықтарын сақтауды, сондай-ақ ойды анық, дәл және көркем жеткізу үшін тілдің бай мүмкіндіктерін пайдалануды қамтиды. Тіл тазалығы – ұлттық тілдің өміршеңдігі мен дамуының маңызды шарты.
тіл тарихы Анықтама: Тілдің пайда болуын, дамуын, уақыт өте келе орын алған өзгерістерін, оның ішкі құрылымындағы эволюциясын және басқа тілдермен байланыстарын зерттейтін тіл білімінің саласы. Ол тілдің өткенін зерттеу арқылы оның қазіргі жағдайын түсінуге және болашақ даму бағыттарын болжауға мүмкіндік береді. Тіл тарихы тек сөздердің шығу тегімен ғана емес, дыбыстық, грамматикалық және мағыналық өзгерістермен де айналысады.
тілдік амалдар Анықтама: Тілдегі ойды, ақпаратты, сезімді, ниетті дәл, әсерлі және мақсатқа сай жеткізу үшін қолданылатын әртүрлі тілдік құралдардың, тәсілдердің және стратегиялардың жиынтығы.
тілдік әмбебаптылық Анықтама: Тіл біліміндегі барлық немесе көптеген адам тілдеріне тән ортақ қасиеттер, заңдылықтар мен құбылыстар. Тілдердің қандай диалектілік немесе географиялық ерекшеліктеріне қарамастан, олардың терең құрылымында, дамуында және қызметінде кездесетін ортақ белгілер. Тілдік әмбебаптылық адамның танымдық қабілеттерінің, миының бірегей құрылысының және қарым-қатынасқа деген ішкі қажеттілігінің көрінісі болып саналады.
тілдік бейімделу Анықтама: Тілдің өзгермелі қоғамдық, мәдени, технологиялық және коммуникативтік ортаға сай өзгеруі, жаңа жағдайларға бейімделіп, жаңа қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілеті. Бұл процесс тілдің тұрақты, бірақ сонымен бірге динамикалық жүйе екенін көрсетеді. Тіл өзінің өміршеңдігін сақтау үшін үнемі бейімделіп, дамып отырады.
тілдік бейімделу әдістері Анықтама: Тілдің өзгермелі ортаға (қоғамдық, мәдени, технологиялық) сай жаңа ұғымдарды, құбылыстарды, қатынастарды білдіру үшін қолданатын нақты тәсілдері мен механизмдері. Бұл әдістер тілдің өміршеңдігін қамтамасыз етеді және оның қарым-қатынастық функциясын тиімді орындауына мүмкіндік береді.
тілдік бейнелілік Анықтама: Тілдің ойды, сезімді, құбылысты нақты, әсерлі, жанды суреттеуге, оқырманның немесе тыңдаушының көз алдына елестетуге мүмкіндік беретін қасиеті. Бұл тілдің тек ақпараттық функциясын ғана емес, сонымен қатар эстетикалық және экспрессивтік функциясын (эмоциялық әсер беру) жүзеге асыратын қабілеті. Тілдік бейнелілік көркем әдебиетте, публицистикада және күнделікті ауызекі сөйлеуде жиі қолданылады.
тілдік бірліктер Анықтама: Тілдің белгілі бір деңгейіндегі ең кіші, әрі тұрақты, мағыналы немесе функциялық элементтер. Олар бір-бірімен өзара байланыста болып, тілдің күрделі жүйесін құрайды. Тілдік бірліктер «сатылы» принцип бойынша ұйымдасқан, яғни кіші бірліктер үлкен бірліктерді құрайды.
тілдік вариация Этимология: латынның «variare» – «өзгерту», «әр түрлі ету», «ауыстыру» Анықтама: Тілдің белгілі бір тілдік жүйе аясында, бірақ әртүрлі факторларға (географиялық, әлеуметтік, жағдайлық және т.б.) байланысты әртүрлі формаларда көрініс табуы.
тілдік динамика Этимология: грек тілінің «dynamikē» – «күш туралы ілім», «қозғалысқа қатысты» Анықтама: Тілдің үздіксіз даму, өзгеріс және қозғалыс үстінде болатын табиғатын сипаттайтын ұғым. Ол тілдің статикалық емес, керісінше, қоғамның, мәдениеттің, технологияның және адамдардың қарым-қатынас қажеттіліктерінің өзгеруіне сай үнемі бейімделіп, жаңарып отыратын тірі организм екенін көрсетеді. Тілдік динамика тілдің барлық деңгейлерінде (фонетикадан синтаксиске дейін) және оның барлық қолданыс аясында көрініс табады.
тілдік жүйе Анықтама: Тілдің өзара тығыз байланысты, реттелген және бір-біріне тәуелді элементтерінің (дыбыстар, морфемалар, сөздер, сөйлемдер) жиынтығы. Бұл элементтер белгілі бір ережелер мен заңдылықтарға сәйкес ұйымдасып, тілдің қарым-қатынас құралы ретінде тиімді қызмет етуін қамтамасыз етеді. Тілдік жүйе – тілдің статикалық емес, үнемі дамып отыратын динамикалық құрылымы.
тілдік жүйелілік Анықтама: Тілдің кездейсоқ элементтердің жиынтығы емес, өзара тығыз байланысты, реттелген және белгілі бір заңдылықтарға бағынатын элементтерден құралған тұтас, ұйымдасқан құрылым екенін білдіретін қасиеті. Бұл ұғым тілдің ішкі үйлесімділігін, оның компоненттерінің (дыбыстар, морфемалар, сөздер, сөйлемдер) бір-бірімен өзара әрекеттесуін және біртұтас механизм ретінде қызмет етуін сипаттайды. Тілдік жүйелілік тілдің барлық деңгейлерінде – фонетикадан бастап синтаксиске дейін – көрініс табады.
тілдік икемділік Анықтама: Тілдің өзгермелі қарым-қатынас жағдайларына, әртүрлі коммуникативтік мақсаттарға және қолданушының қажеттіліктеріне сәйкес бейімделу, өзгеру және алуан түрлі формада көрініс беру қабілеті. Ол тілдің статикалық, қатып қалған жүйе емес, керісінше, жанды, серпінді және функционалдық мүмкіндіктері мол құрал екенін көрсетеді. Тілдік икемділік сөйлеушіге немесе жазушыға өз ойын барынша дәл, әсерлі және тиімді жеткізуге мүмкіндік береді.
тілдік инновация Этимология: латынның «in-» – «ішіне», «жаңа» және латынның «novare» – «жаңарту», «өзгерту» Анықтама: Тілдің даму барысында пайда болатын кез келген жаңа элементтер, өзгерістер немесе жаңа қолданыстар. Бұл тек жаңа сөздердің пайда болуы ғана емес, сонымен қатар бұрыннан бар тілдік құралдардың жаңа мағыналарға ие болуы, дыбысталуының немесе грамматикалық құрылымының өзгеруі, тіпті тілді қолдану әдеттерінің жаңаруы да тілдік инновация болып саналады. Тілдік инновация тілдің динамикалық және тірі жүйе екенін көрсетеді.
тілдік интеракция Этимология: латынның «inter-» – «арасында», «өзара» және латынның «agere» – «істеу», «әрекет ету» Анықтама: Екі немесе одан да көп адамның тіл арқылы өзара әрекеттесу процесі. Бұл тек сөз алмасу ғана емес, сонымен қатар қатысушылардың бір-бірінің сөйлеуіне жауап беруі, олардың ойларының, сезімдерінің, ниеттерінің өзара қалай әсер ететіні және коммуникативтік мақсаттарға қалай қол жеткізілетінін қамтиды. Тілдік интеракцияға вербалды (сөзбен) және бейвербалды (ым-ишара, мимика, дауыс ырғағы) құралдардың барлығы қатысады. Ол тілдің негізгі қызметі – қарым-қатынас жасауды тікелей жүзеге асырады.
тілдік интонация Этимология: латынның «intonare» – «қатты айту», «әуенді дыбыстау» Анықтама: Сөйлеудің дыбыстық-әуендік құрылымы, яғни дауыстың биіктігінің, қарқынының, тембрінің, кідірістерінің өзгеруі арқылы ойдың, мағынаның, эмоцияның және сөйлеушінің ниетінің жеткізілуі. Интонация тілдің маңызды фонетикалық элементтерінің бірі болып табылады, ол сөздердің мағынасын ажыратып қана қоймай, оларға қосымша реңк береді, сондай-ақ сөйлемнің коммуникативтік мақсатын (хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты) айқындайды.
тілдік код Этимология: латынның «caudex» – «ағаш діңі, діңгек» Анықтама: Ақпаратты таңбалар (белгілер) арқылы жеткізуге арналған ережелер мен принциптер жиынтығы. Бұл ұғым тілдің қарым-қатынас құралы ретіндегі мәнін ашады, өйткені кез келген ақпараттық жүйе сияқты, тіл де өзіндік «кодтау» және «декодтау» механизмдеріне ие. Тілдік код арқылы сөйлеуші (жіберуші) ойын кодтап, тыңдаушы (қабылдаушы) оны декодтайды, яғни түсінеді.
тілдік көркемдік әдістер Анықтама: Автордың (жазушы, ақын, шешен) өз ойын, сезімін, құбылыстарды немесе кейіпкерлерді нақты, әсерлі, бейнелі және эстетикалық тұрғыдан тартымды етіп жеткізу үшін қолданатын тілдік құралдары мен тәсілдерінің жиынтығы. Бұл әдістер тілдің тек ақпарат беру функциясынан тыс, оның экспрессивтік (эмоциялық) және эстетикалық (әдемілік) мүмкіндіктерін ашады. Олар көркем әдебиетте, публицистикада, кейде күнделікті ауызекі сөйлеуде де кездеседі.
тілдік қатысым Анықтама: Адамдардың тіл арқылы ақпарат алмасу, ой-пікір бөлісу, сезім білдіру және бір-біріне әсер ету процесі. Бұл тілдің ең негізгі және іргелі қызметі, онсыз қоғамның өмір сүруі мүмкін емес. Тілдік қатысымға тек сөздік (вербалды) хабарлар ғана емес, сонымен қатар дауыс ырғағы, интонация, ым-ишара, мимика сияқты бейвербалды (тілдік емес) құралдар да қатысады.
тілдік қолданыс Анықтама: Тілдің белгілі бір коммуникативтік жағдайда, нақты мақсатпен және қатысушылармен тікелей іс жүзінде қолданылуы.
тілдік құбылыстар Анықтама: Тілдің өмір сүру, даму және қызмет ету барысында көрініс табатын кез келген өзгерістер, процестер немесе ерекшеліктер. Олар тілдің барлық деңгейлерін (дыбыстық, лексикалық, грамматикалық, стилистикалық) қамтиды және оның қоғаммен, мәдениетпен, адамның ойлауымен тығыз байланысын көрсетеді. Тілдік құбылыстарды зерттеу тілдің тек статикалық жүйе ғана емес, сонымен қатар үздіксіз қозғалыстағы, динамикалық әрі бейімделгіш организм екенін түсінуге мүмкіндік береді.
тілдік құралдар Анықтама: Адамның ойын, сезімін, ақпаратын жеткізу, қарым-қатынас жасау және әртүрлі коммуникативтік мақсаттарға жету үшін қолданылатын тілдің барлық элементтері мен мүмкіндіктері. Олар тілдің барлық деңгейлерінде – дыбыстық, лексикалық, грамматикалық, стилистикалық – көрініс табады және белгілі бір функцияларды орындайды. Тілдік құралдар – тілдің қарым-қатынас жасау қабілетінің негізі.
тілдік құралдардың интеграциясы Этимология: латынның «in-» – «ішіне», «кері» және латынның «tangere» – «тиісу» Анықтама: Тілдің әртүрлі деңгейлеріндегі (фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, стилистикалық) құралдардың бір-бірімен өзара тығыз байланыста, үйлесімділікте және кешенді түрде әрекет етуі арқылы біртұтас мағынаны, ойды және коммуникативтік ниетті толық жеткізу процесі. Бұл тілді жеке элементтердің жиынтығы емес, керісінше, оның барлық бөліктері бір-бірін толықтырып, біртұтас жүйе ретінде жұмыс істейтін кешенді механизм ретінде қарастыру
тілдік құрылымдар Анықтама: Тілдің құрамдас элементтерінің (дыбыстар, сөздер, морфемалар, сөйлемдер) өзара байланысуы мен ұйымдасуының белгілі бір ережелер мен заңдылықтарға негізделген жиынтығы. Бұл ұғым тілдің ішкі реттілігін, оның компоненттерінің бір-бірімен қалай үйлесім табатынын және біртұтас жүйе ретінде қалай жұмыс істейтінін сипаттайды. Тілдік құрылымдар тілдің барлық деңгейлерінде көрініс табады және оның қарым-қатынас құралы ретінде тиімді қызмет етуін қамтамасыз етеді.
тілдік құрылымдардың жан-жақтылығы Анықтама: Тілдің ойды, мағынаны және коммуникативтік ниетті жеткізу үшін қолданылатын әртүрлі құрылымдық үлгілердің, формалардың және олардың тіркесу мүмкіндіктерінің молдығы мен алуан түрлілігі. Бұл ұғым тілдің қатып қалған, біркелкі жүйе емес, керісінше, әртүрлі жағдайларға, стильдерге, эмоцияларға және мақсаттарға бейімделе алатын бай, икемді құрал екенін көрсетеді. Жан-жақтылық тілдің әр деңгейінде (дыбыстықтан мәтіндікке дейін) көрініс табады.
тілдік қызмет Анықтама: Тілдің қоғамда және адамның ойлауында атқаратын белгілі бір міндеттері мен рөлдері. Тіл тек сөздер мен ережелердің жиынтығы ғана емес, ол адам өмірінің әр саласында – қарым-қатынаста, танымда, мәдениетті сақтауда, білім беруде – маңызды рөл атқарады. Тілдің әрбір қызметі оның адам мен қоғам үшін неліктен маңызды екенін көрсетеді.
тілдік материалдар Этимология: латынның «mater» – «ана, бастау» Анықтама: Тілдің барлық деңгейлеріндегі (дыбыстық, лексикалық, грамматикалық, синтаксистік) және әртүрлі қолданыс жағдайларындағы (ауызекі, жазбаша, көркем, ғылыми) тілдің өмір сүруі мен қызмет етуі туралы нақты деректер мен мысалдар. Бұл термин тіл білімінде, тіл оқыту әдістемесінде және басқа да тілмен байланысты салаларда қолданылады. Тілдік материалдар тілдің қалай жұмыс істейтінін, оның құрылымы мен қызметін зерттеуге, сондай-ақ оны оқыту мен үйренуге негіз болады.
тілдік механизмдер Этимология: грек тілінің Анықтама: Тілдік жүйенің жұмыс істеуін, оның элементтерінің өзара әрекеттесуін, ойдың қалыптасуын, кодталуын және декодталуын қамтамасыз ететін ішкі қағидалар, ережелер мен процестер жиынтығы.
тілдік нақыш Анықтама: Тілдегі сөздерді, сөз тіркестерін, грамматикалық құрылымдарды және интонацияны ерекше әсермен, бейнелілікпен, әсемдікпен немесе өзіндік мәнермен қолдану тәсілі.
тілдік норма Этимология: латынның «norma» – «өлшем», «үлгі», «ереже» Анықтама: Белгілі бір кезеңдегі әдеби тілде қабылданған, тұрақты, міндетті деп танылған, тілдік бірліктерді (дыбыстар, сөздер, грамматикалық формалар, сөйлемдер) қолданудың және оларды құрастырудың ережелер жиынтығы. Тілдік жүйенің ең тиімді және дұрыс деп танылған нұсқаларының жиынтығы, ол тілдің біртұтастығын, түсініктілігін және тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Тілдік нормалар тілдік қарым-қатынасты жеңілдетеді және тілдің маңызды қоғамдық функцияларын орындауына мүмкіндік береді.
тілдік парадигма Этимология: грек тілінің «para-» (παρά) – «жанында», «қасында» және грек тілінің «deiknunai» (δεικνύναι) – «көрсету», «түсіндіру» Анықтама: Белгілі бір тілдік бірліктің (дыбыс, сөз, морфема, сөйлем) ортақ қасиеттері мен қызметтеріне негізделіп, әртүрлі формада немесе қатынаста болатын барлық нұсқаларының жүйелі топтамасы.
тілдік репрезентация Этимология: латынның «re-» – «қайта», «кері» және латынның «praesentare» – «көрсету», «ұсыну» Анықтама: Әлемдегі құбылыстарды, заттарды, идеяларды, ұғымдарды, сезімдерді және абстрактілі түсініктерді тілдік құралдар арқылы бейнелеу, көрсету немесе жеткізу процесі. Адамның айналадағы шындықты қабылдап, оны санасында өңдеп, кейін тіл арқылы басқаларға жеткізуінің негізгі механизмі. Тілдік репрезентация тіл мен ойлаудың, тіл мен шындықтың арасындағы байланысты көрсетеді.
тілдік символизм Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірігіп» және грек тілінің «ballein» (βάλλειν) – «лақтыру», «қою» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздер, тіркестер, тіпті дыбыстардың) өздерінің тікелей, тура мағынасынан басқа, қосымша, терең, астарлы немесе мәдени-тарихи мағыналарға ие болу құбылысы.
тілдік символика Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірігіп» және грек тілінің «ballein» (βάλλειν) – «лақтыру», «қою» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздер, тіркестер, дыбыстар, грамматикалық формалар) өздерінің тікелей, тура мағынасынан басқа, қосымша, астарлы, бейнелі немесе мәдени-тарихи мағыналарға ие болу құбылысы мен олардың жиынтығы. Бұл ұғым тілдің тек ақпаратты жеткізу құралы ғана емес, сонымен қатар мәдениеттің, дүниетанымның, эмоцияның және эстетиканың көрініс табу алаңы екенін көрсетеді. Тілдік символика тілді жандандырып, оған терең мағыналық қабаттар береді.
тілдік стандарт Этимология: француз тілінің «estendart» – «байрақ, ту» Анықтама: Белгілі бір тілдік қауымдастықта қабылданған, ең дұрыс және үлгілі деп танылған тілдік элементтерді (дыбыстарды, сөздерді, грамматикалық формаларды, сөйлем құрылымдарын) қолданудың бірыңғай, реттелген жүйесі. Ол әдеби тілдің негізін құрайды және тілдің тұрақтылығын, түсініктілігін, біртұтастығын қамтамасыз етуге бағытталған. Тілдік стандарт тілдің қоғамдық және мәдени өмірде тиімді қызмет етуі үшін өте маңызды.
тілдік трансформация Этимология: латынның «trans-» – «арқылы», «өтпелі», «кесіп өту» және латынның «formare» – «қалыптастыру», «форма беру» Анықтама: Тілдің барлық деңгейлерінде (дыбыстық, лексикалық, грамматикалық, синтаксистік, стилистикалық) уақыт өте келе жүретін терең және жүйелі өзгерістер.
тілдік универсалдар Этимология: латынның «unus» – «бір» және латынның «versus» – «бұрылған», «бет алған» Анықтама: Әлем тілдерінің барлығына немесе басым көпшілігіне тән болып келетін, ортақ қасиеттер, принциптер мен заңдылықтар. Бұл тілдердің қаншалықты әртүрлі болғанына қарамастан, олардың терең құрылымында және қызметінде белгілі бір ортақ элементтер мен заңдылықтардың бар екендігін көрсетеді. Тілдік универсалдарды зерттеу тілдің табиғатын, адамның танымдық қабілеттерін және тілдің қалай қалыптасқанын түсінуге көмектеседі.
тілдік ұжым Анықтама: Ортақ тілде сөйлейтін, сол тілдің нормаларын, қолданыс ерекшеліктерін және мәдени контекстін бөлісетін адамдар тобы. Бұл топ тілді қарым-қатынас құралы ретінде қолданады және оның дамуына, өзгерісіне, сақталуына ықпал етеді. Тілдік ұжымның мүшелері тілді бірдей немесе өте ұқсас түрде қабылдап, түсініп, қолданады, бұл олардың арасындағы тиімді қарым-қатынасты қамтамасыз етеді.
тілдік формалар мен мазмұнның өзара байланысы Этимология: латынның «forma» – «пішін», «бейне» Анықтама: Тілдің ең іргелі және күрделі қағидаларының бірі. Бұл қағида тілдік бірліктердің (дыбыстар, морфемалар, сөздер, сөйлемдер) сыртқы көрінісі (формасы) мен олардың білдіретін ойы, ұғымы, мағынасы (мазмұны) арасындағы ажырамас бірлікті білдіреді. Тілде форма мен мазмұн бірінсіз бірі өмір сүре алмайды және бір-біріне әрдайым әсер етеді.
тілдік формалардың бейімделуі Этимология: латынның «forma» – «пішін», «бейне» Анықтама: Тілдік бірліктердің (дыбыстар, сөздер, морфемалар, синтаксистік құрылымдар) сыртқы формаларының (айтылуы, жазылуы, құрылымы) қоғамдық қажеттіліктерге, коммуникативтік жағдайларға, басқа тілдердің әсеріне немесе тілдің ішкі даму заңдылықтарына байланысты өзгеріске ұшырауы және жаңа жағдайларға сай реттелуі. Бұл тілдің үздіксіз дамып, жетіліп отыратын тірі организм екендігін көрсететін маңызды процесс.
тілдік штамп Этимология: неміс тілінің « «stampfen» – «аяқпен басу, нығыздау» Анықтама: Қазақ тіліндегі тілдік клише немесе тілдік стереотип деген мағынаны білдіреді. Бұл бір сөздің немесе сөз тіркесінің жиі қолданылып, өзінің бастапқы мәнін жоғалтып, бірте-бірте шаблонға айналуын сипаттайды.
тілдік элементтер Этимология: латынның «elementum» –«латын әліпбиінің «L-M-N» әріптеріне қатысты деген нұсқа» Анықтама: Тілдің құрамдас бөліктерін, яғни оның ең кіші және ірі бірліктерін қамтиды. Бұл тілді зерттеуде қолданылатын негізгі терминдердің бірі. Тілдік элементтер тілдің қалай жұмыс істейтінін, мағынаны қалай жеткізетінін және қалай құрылғанын түсінуге көмектеседі.
тілдік эстетика Этимология: грек тілінің «aisthēsis» (αἴσθησις) – «сезім», «түйсік», «сезіну арқылы қабылдау» Анықтама: Тілдің әсемдігін, көркемдігін, оның адамға эмоционалды әсер ету қабілетін зерттейтін тіл білімінің және философияның бір саласы. Бұл тек грамматикалық дұрыстық немесе мағыналық дәлдік қана емес, сонымен қатар тілдің құлаққа жағымдылығы, сөздердің үйлесімі, ырғағы, әуезділігі және оның адамның ішкі сезімдерін оятуы сияқты аспектілерді қамтиды.
тілдің стилистикалық жүйесі Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің әртүрлі қолданыс аяларына, мақсаттарына және жағдайларына байланысты өзгеріп отыратын, бірақ өзіндік ерекшеліктері бар жүйелі бірліктерін сипаттайтын ұғым.
тілдің экспрессивтік қызметі Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдің адамның сезімін, эмоциясын, көңіл-күйін, ішкі дүниесін, бағалаушылық қатынасын білдіруге арналған қызметі.
тілдің экспрессивтік формалары Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі эмоцияны, сезімді, көңіл-күйді, бағалаушылықты немесе автордың жеке қатынасын білдіруге арналған барлық тілдік құралдар мен тәсілдер. Тілдің экспрессивтік қызметін іс жүзінде көрсететін нақты элементтер.
тілтаным Анықтама: Тілді жан-жақты зерттейтін, оның құрылымын, дамуын, қызметін, тіл мен қоғамның, тіл мен ойлаудың байланысын ашатын ғылым саласы. Бұл тек тіл үйрену емес, тілдің қалай жұмыс істейтінін, оның заңдылықтарын, табиғатын ғылыми тұрғыдан зерделеу.
тіркесім Анықтама: Қазақ тілінде тілдік бірліктердің өзара бірігіп, белгілі бір мағыналық және грамматикалық қатынасқа түсуін білдіреді. Бұл жалпы ұғым, ол тілдің әртүрлі деңгейлеріндегі байланыстарды қамтиды. Ең жиі қолданылатын мағынасы – сөз тіркесі.
у
узуалды Этимология: латынның «usus» – «қолдану, әдет» Анықтама: Қазақ тілінде әдеттегідей, үйреншікті, қалыпты, жиі кездесетін, жалпы қабылданған деген мағыналарды білдіреді.
узуальды коннотациялар Этимология: латынның «usus» – «қолдану, әдет» Анықтама: Тілдік бірліктердің (көбінесе сөздердің) негізгі мағынасына қосымша ретінде, тіл қолданушылардың санасында қалыптасқан, әдеттегідей, жиі кездесетін эмоциялық, бағалаушылық немесе стилистикалық реңктері.
ф
фигуралар Этимология: латынның «fingere» – «мүсіндеу», «қалыптастыру» Анықтама: Көркем әдебиетте, публицистикада және ауызекі сөйлеуде ойды, сезімді, эмоцияны күшейту, әсерлі ету, мәнерлілік беру үшін қолданылатын тілдік құралдар мен тәсілдер. Олар сөздердің әдеттегі қолданысын бұзып, оларды ерекше, бейнелі мағынада қолдану арқылы жаңа реңктер мен мағыналар жасайды.
фигуралық стиль Этимология: латынның «fingere» – «мүсіндеу», «қалыптастыру» Анықтама: Тілдегі сөз фигураларын (риторикалық фигураларды) және троптарды (бейнелі сөздерді) белсенді қолдану арқылы мәтінге немесе сөйлеуге көркемдік, әсерлілік, эмоционалдық реңк беретін стиль. Ол ақпаратты тек логикалық тұрғыдан жеткізумен шектелмей, оқырманның немесе тыңдаушының сезіміне, қиялына әсер етуді, ойын тереңдетуді көздейді.
фигуральды мағына Этимология: латынның «fingere» – «мүсіндеу», «қалыптастыру» Анықтама: Сөздің немесе сөз тіркесінің тура, негізгі, бастапқы мағынасынан ауытқып, басқа мағынада қолданылуы. Ол сөздер арасындағы ұқсастыққа, жанасуға, немесе басқа да ассоциацияларға негізделеді. Фигуралы мағынаны қазақ тілінде ауыспалы мағына деп те атайды.
философиялық құндылықтар Этимология: грек тілінің «philo-» (φιλο-) – «сүйіспеншілік», «жақсы көру» және грек тілінің «sophia» (σοφία) – «даналық», «білім» Анықтама: Адамның өміріндегі ең маңызды, терең әрі жалпылама ұғымдар мен принциптер, олар жеке тұлғаның және қоғамның өмір сүруі мен дамуының негізін қалайды. Бұл тек жеке таңдау немесе қалау емес, адамның әрекетіне, шешімдеріне және дүниетанымына бағыт беретін фундаменталды идеялар. Философия құндылықтардың табиғатын, мағынасын және олардың адам өміріндегі рөлін зерттейтін аксиология (құндылықтар философиясы) деп аталатын арнайы салаға ие.
философиялық стиль Этимология: грек тілінің «philo-» (φιλο-) – «сүйіспеншілік», «жақсы көру» және грек тілінің «sophia» (σοφία) – «даналық», «білім» Анықтама: Күрделі философиялық идеяларды, концепцияларды, теорияларды және дүниетанымдық мәселелерді терең, логикалық, дәйекті және жүйелі түрде баяндауға арналған сөйлеу стилі. Ол тек ақпарат берумен шектелмей, оқырманды немесе тыңдаушыны ойландыруға, мәселенің түпкі мәніне үңілуге, сыни талдау жасауға бағыттайды.
филофронесис Этимология: грек тілінің «philo-» (φιλο-) – «сүйіспеншілік», «құмарлық» және «phronesis» (φρόνησις) – «практикалық даналық», «парасат», «ақыл-парасат» Анықтама: Грек тілінен шыққан термин, ол қазақ тіліне даналыққа деген сүйіспеншілік (философия) пен парасаттылық (фронесис) ұғымдарының бірігуі арқылы аударылады. Тіл білімінде, әсіресе риторика, коммуникация теориясы және когнитивті лингвистика салаларында қолданылуы мүмкін.
фольклорлық элементтер Этимология: ағылшын тілінің «folk» – «халық» және ағылшын тілінің «lore» – «білім», «даналық», «ілім» Анықтама: Ауыз әдебиетінің (фольклордың) түрлі жанрларына тән, ұрпақтан ұрпаққа ауызша жетіп, халықтың мәдениетін, дүниетанымын, салт-дәстүрін және тарихын бейнелейтін тұрақты компоненттер. Бұл элементтер халық шығармашылығының өзіндік ерекшелігін анықтайды және оның көркемдік, тәрбиелік, танымдық мәнін арттырады.
фонема Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе фонология саласындағы, ең маңызды ұғымдардың бірі. Ол тілдегі дыбыстардың мағына ажыратқыш ең кіші бірлігі болып табылады. Фонеманың өзі дербес мағына білдірмейді, бірақ ол сөздерді және олардың мағыналарын бір-бірінен ажыратуға қабілетті.
фонема теориясы Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» Анықтама: Тіл білімінің, атап айтқанда фонология саласының негізгі өзегі. Бұл теория тілдегі дыбыстардың мағына ажыратқыш қызметін және олардың жүйелі байланыстарын зерттейді.
фонетика Этимология: грек тілінің «phone» – «дыбыс» және грек тілінің «phonetikos» – «дыбыстық» Анықтама: Тіл білімінің тілдің дыбыстық жүйесін зерттейтін саласы. Ол адам сөйлеуінің дыбыстық жағын – дыбыстардың жасалуын (артикуляциясын), олардың акустикалық қасиеттерін (естілуін) және қабылдануын (перцепциясын) жан-жақты қарастырады.
фонетикалық бірліктер Этимология: грек тілінің «phone» – «дыбыс» және грек тілінің «phonetikos» – «дыбыстық» Анықтама: Тілдің дыбыстық жүйесін құрайтын, бір-бірімен тізбектеле отырып сөйлеу ағынын қалыптастыратын элементтер. Бұл бірліктер дыбыстардың жасалуы, қабылдануы және тілдегі қызметі тұрғысынан қарастырылады. Олар тіл дыбыстарының ең кіші бөлшегінен бастап, үлкен сөйлеу бөліктеріне дейінгі деңгейлерді қамтиды.
фонетикалық деңгей Этимология: грек тілінің «phone» – «дыбыс» және грек тілінің «phonetikos» – «дыбыстық» Анықтама: Тіл жүйесінің ең төменгі, ең бастапқы деңгейі. Ол тілдің дыбыстық жағын құрайтын бірліктерді және олардың арасындағы қарым-қатынастарды қамтиды.
фонетикалық құралдар Этимология: грек тілінің «phone» – «дыбыс» және грек тілінің «phonetikos» – «дыбыстық» Анықтама: Тілдің дыбыстық жүйесіндегі сөйлеудің әуезділігін, мәнерлілігін, ырғағын және эмоциялық реңкін арттыру үшін қолданылатын тәсілдер мен элементтер. Олар тіл дыбыстарының, екпіннің, интонацияның және басқа да дыбыстық құбылыстардың қасиеттерін пайдалана отырып, ойды толық әрі әсерлі жеткізуге қызмет етеді.
фоникалық құрылым Этимология: грек тілінің «phone» – «дыбыс» және грек тілінің «phonetikos» – «дыбыстық» Анықтама: Тілдің дыбыстық жағының жүйелі ұйымдасуы және оның әрбір деңгейдегі бірліктерінің (дыбыс, буын, сөз, фраза) өзара байланысы мен үйлесімділігі. Ол сөйлеудің әуезділігін, ырғағын, мәнерлілігін және интонациялық толықтығын қамтамасыз ететін барлық фонетикалық элементтер мен заңдылықтардың жиынтығын білдіреді.
фонология Этимология: грек тілінің «phone» – «дыбыс» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тіл білімінің тілдің дыбыстық жүйесінің құрылымдық және функционалдық заңдылықтарын зерттейтін саласы.
фоносемантика Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама: Тіл білімінің дыбыстар мен мағыналар арасындағы байланысты зерттейтін бағыты. Бұл сала тіл дыбыстарының (фонемалардың) тек мағына ажырату функциясымен шектелмей, олардың өзіндік, бейсаналы, символдық мағынаға ие бола алатындығын болжайды. Яғни, сөздің дыбыстық құрамы оның мағынасына немесе оның эмоционалдық-экспрессивтік реңкіне қалай әсер ететінін зерттейді.
фоносемантикалық мағына Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама: Сөздің дыбыстық құрамының оның мағынасына немесе оның эмоционалдық-экспрессивтік реңкіне тікелей әсер етуінен туындайтын мағына. Яғни, сөздің дыбыстарының өзі белгілі бір бейсаналы, символдық ассоциациялар тудырып, сөздің жалпы мағынасын толықтырады немесе күшейтеді.
фоносемантикалық табиғат Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және грек тілінің «sēmantikos» (σημαντικός) – «мағынаға қатысты», «маңызды» Анықтама: Тіл дыбыстарының (фонемалардың) және олардың тіркестерінің мағынамен, эмоциямен немесе қабылдаумен шартты емес, тікелей (мотивацияланған) байланысы бар екендігін білдіретін құбылыс.
фоностилистика Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «дауыс» және латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінің тілдің дыбыстық құрылымын стильдік тұрғыдан зерттейтін саласы. Ол тілдің фонетикалық элементтерінің (дыбыстар, буындар, екпін, интонация, ырғақ, темп) белгілі бір стильдік мақсатта, яғни мәтіннің мәнерлілігін, әуезділігін, эмоциялық реңкін және көркемдік әсерін күшейту үшін қалай қолданылатынын зерттейді.
форма Этимология: латынның «forma» – «пішін», «бейне» Анықтама: Заттың, құбылыстың, идеяның немесе жүйенің сыртқы көрінісі, құрылымы, ішкі ұйымдасуы және оның мазмұнының көрініс табу тәсілі. Философияда, өнерде, ғылымда және күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын бұл ұғымның контекстке байланысты әртүрлі мағыналары бар.
фразалық оралымдар немесе фразеологиялық оралымдар Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) – «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» Анықтама: Екі немесе одан да көп сөзден құралып, тұтас бір мағына беретін, мағынасы құрамындағы сөздердің жеке мағыналарынан туындамайтын, тіркескен тіркестер. Олар тілде дайын күйінде қолданылады және лексикалық бірлік ретінде қарастырылады. Фразеологизмдердің мағынасы, әдетте, ауыспалы болып келеді және олардың компоненттерін бөлек алып талдау арқылы түсінілмейді.
фразелогизмдер Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тілде дайын күйінде қолданылатын, кемінде екі сөзден құралып, тұтас бір мағына беретін тұрақты сөз тіркестері. Олардың мағынасы құрамындағы жеке сөздердің тура мағыналарынан шықпайды, яғни ауыспалы сипатқа ие болады. Фразеологизмдер сөйлеуге көркемдік, образдылық және эмоционалдық реңк береді.
фразема Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) –«сөз орам», «сөйлем» және грек тілінің «-ema» – «тіл білімінде бірлікті, өлшемді білдіретін жұрнақ» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе фразеология саласындағы, маңызды ұғымдардың бірі. Бұл термин фразеологизмге қарағанда кеңірек мағынада қолданылады және тілдегі тұрақты тіркестердің кез келген түрін, яғни мағынасы толықтай ауыспалы болмаса да, компоненттері белгілі бір деңгейде тұрақты байланыста болатын сөз тіркестерін қамтиды.
фразеологизм Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тілдегі тұрақты сөз тіркестері болып табылады. Олар екі немесе одан да көп сөзден құралып, тұтас бір мағынаны білдіреді. Бұл мағына тіркес құрамындағы сөздердің жеке-жеке мағыналарынан шықпайды, яғни ауыспалы сипатқа ие болады. Фразеологизмдер тілде дайын күйінде қолданылады және сөйлеуге көркемдік, бейнелілік, эмоционалдық реңк береді.
фразеология Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тіл білімінің тілдегі тұрақты сөз тіркестерін (фразеологизмдерді), олардың мағынасын, құрылымын, қолданылу ерекшеліктерін, шығу тегін және дамуын зерттейтін саласы.
фразеологиялық бірліктер Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тілдегі тұрақты сөз тіркестерінің жалпы атауы. Бұл ұғым фразеологизмдерді де, сондай-ақ оларға жақын, бірақ мағыналық тұтастығы әртүрлі дәрежеде болатын басқа да тіркестерді қамтиды. Фразеологиялық бірліктер тілдің сөздік қорының (лексиканың) маңызды бөлігі болып табылады және олардың мағынасы, әдетте, құрамындағы сөздердің жеке мағыналарының қосындысынан шықпайды, яғни ауыспалы сипатқа ие болады.
фразеологиялық жүйе Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Кез келген тілдегі тұрақты сөз тіркестерінің (фразеологизмдердің) жиынтығы ғана емес, сонымен қатар олардың өзара байланысқан, ішкі заңдылықтарға бағынатын, жүйелі түрде ұйымдасқан жиынтығы. Бұл тіркестердің барлығы белгілі бір қатынастарда болып, тілдің тұтас бір бөлігін құрайды. Фразеологиялық жүйе тілдің лексика-семантикалық деңгейінің маңызды компоненті болып есептеледі.
фразеологиялық тіркес Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тіл біліміндегі фразеологиялық бірліктердің бір түрі. Ол мағынасы жағынан толықтай тұйықталмаған, яғни құрамындағы сөздердің жеке мағыналарымен ішінара байланысы сақталған, бірақ олардың тіркесуі тұрақты және шектеулі болатын сөз тіркесі.
фразеологиялық тұрақты тіркестер Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» және грек тілінің «logos» – «ілім» Анықтама: Тілдегі екі немесе одан да көп сөзден құралып, мағынасы олардың жеке компоненттерінің мағынасынан өзгеше, тұтас және ауыспалы сипатқа ие болатын, дайын күйінде қолданылатын сөз тіркестері. Лингвистикада бұл ұғым фразеологизмдер деген атаумен де кеңінен белгілі.
фреймдер Этимология: ағылш тілінің «frame» – «қаңқа, құрылым» Анықтама: Жасанды интеллект, когнитивті лингвистика және психология салаларында қолданылатын білімді ұйымдастыру мен таныстырудың құрылымдық тәсілі. Ол белгілі бір типтік жағдай, нысан, оқиға немесе ұғым туралы стереотиптік ақпаратты біртұтас жүйе ретінде ұсынады.
функционалды коннотациялар (функционалды-стилистикалық коннотациялар) Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің негізгі (денотативті) мағынасына қосымша, оның қай стильдік ортаға, қандай жағдайда және қандай мақсатпен қолданылатынын көрсететін қосымша реңктер. Бұл коннотациялар сөздің тек мағынасын ғана емес, сонымен қатар оның қызметтік-стильдік сипатын және оны қолданудың әлеуметтік-коммуникативтік ерекшеліктерін білдіреді.
функционалды стилистика Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Тіл білімінің тілдік құралдардың әртүрлі қарым-қатынас жағдайларында (коммуникативтік салаларда) қалай қолданылатынын және осы қолданылу ерекшеліктеріне сәйкес қалыптасатын тіл стильдерін зерттейтін саласы.
функционалды стиль Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Тілдің белгілі бір қарым-қатынас аясында (коммуникативтік саласында) және мақсатына сәйкес қолданылуынан туындайтын, тілдік құралдардың жиынтығымен сипатталатын жүйесі.
функционалды фоносемантика Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Фоносемантика мен функционалды стилистиканың тоғысқан жерінде пайда болатын, тіл білімінің салыстырмалы түрде жас саласы. Ол дыбыстардың (фонемалардың) және дыбыстық кешендердің (фоносемантикалық құбылыстардың) белгілі бір коммуникативтік функцияны орындаудағы, яғни әртүрлі функционалды стильдердегі стильдік әсерді қалыптастырудағы рөлін зерттейді.
функционалдық аспекті Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Кез келген құбылысты, нысанды немесе жүйені оның атқаратын қызметі, міндеті, рөлі және мақсаты тұрғысынан қарастыру. Яғни, «бұл не үшін керек?», «қалай қолданылады?», «қандай нәтиже береді?» деген сұрақтарға жауап іздеу.
функционалдық реңк Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Тіл білімінде сөздің немесе тілдік бірліктің негізгі (денотативті) мағынасына қосымша, оның қай стильдік ортаға, қандай жағдайда және қандай мақсатпен қолданылатынын көрсететін қосымша мағыналық немесе стильдік реңктер. Бұл реңктер сөздің тек мағынасын ғана емес, сонымен қатар оның қызметтік-стильдік сипатын және оны қолданудың әлеуметтік-коммуникативтік ерекшеліктерін білдіреді.
функционалдық стилистика Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Тіл білімінің тілдік құралдардың әртүрлі қарым-қатынас жағдайларында (коммуникативтік салаларда) қалай қолданылатынын және осы қолданылу ерекшеліктеріне сәйкес қалыптасатын тіл стильдерін зерттейтін саласы.
функционалдық стиль Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Тілдің белгілі бір қарым-қатынас аясында (коммуникативтік саласында) және мақсатына сәйкес қолданылуынан туындайтын, тілдік құралдардың жиынтығымен сипатталатын жүйесі.
функционалдық талдау Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Қандай да бір жүйені, құбылысты немесе нысанды оның атқаратын қызметтеріне (функцияларына), рөлдеріне және мақсаттарына қарай зерттеу әдісі. Негізгі мақсаты – нысанның құрылымы мен жұмыс істеу принципін емес, оның не үшін қажет екенін, қандай міндеттерді орындайтынын және қандай нәтижеге жетелейтінін анықтау.
функционалдық-семантикалық қызмет Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Тіл біліміндегі күрделі ұғым, ол тілдік бірліктің (сөз, морфема, сөз тіркесі, грамматикалық форма) қандай мағыналық рөл атқаратынын және осы рөлдің қандай қызметті орындайтынын сипаттайды. Яғни, ол лексикалық мағына (семантика) мен грамматикалық/синтаксистік қызмет (функция) арасындағы тығыз байланысты қарастырады.
функционалды-стилистикалық сипат Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, сөз тіркесінің, грамматикалық форманың, синтаксистік құрылымның) қандай коммуникативтік мақсатта және қай функционалдық стильде қолданылатынын көрсететін ерекшелігі. Яғни, ол тілдік бірліктің тек мағынасын ғана емес, сонымен қатар оның стильдік реңкін, экспрессивтілігін, қолданылу аясын анықтайды.
функция Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Кез келген жүйенің, нысанның, құбылыстың немесе процестің атқаратын қызметі, міндеті, рөлі немесе мақсаты. Бұл терминнің мағынасы оның қолданылатын саласына байланысты әртүрлі бола алады, бірақ ортақ идеясы – бір нәрсенің не үшін бар екенін немесе не істейтінін білдіру.
х
хабарлы сөйлем Анықтама: Сөйлеушінің қандай да бір ойды, оқиғаны, құбылысты немесе деректі жай хабарлау, баяндау мақсатында айтылған немесе жазылған сөйлем түрі. Бұл сөйлемдерде ешқандай сұрақ қойылмайды, бызрық берілмейді немесе күшті эмоция білдірілмейді. Хабарлы сөйлемдер логикалық ақпаратты жеткізуге арналған.
халық ауыз әдебиеті Анықтама: Қазақ халқының ғасырлар бойы ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, дамып отырған рухани мұрасы. Ол жазба әдебиеттен бұрын пайда болған және халықтың тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, дүниетанымын, арман-тілегін, тарихи оқиғаларын, әлеуметтік көзқарастарын көркем бейнеде суреттейді. Халық ауыз әдебиеті – ұлттың өшпес өнері мен даналығының қайнар бұлағы.
хариентизм Этимология: грек тілінің «charis» (χάρις) – «көркемдік», «әсемдік», «сұлулық» және грек тілінің «-ism» (-ισμός) – «ілім», «бағыт», «жүйе» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе функционалдық стилистика мен тіл мәдениеті саласында қолданылатын термин. Ол сөйлеушінің адресатқа (тыңдаушыға немесе оқырманға) немесе әңгіме нысанына қатысты сыпайылық, құрмет, мейірімділік, ілтипат, кішіпейілділік сияқты оң эмоциялық-бағалаушы қатынасын білдіретін тілдік құралдар мен тәсілдердің жиынтығын сипаттайды.
хиазм Этимология: грек тілінің «khiasmos» (χιασμός) Анықтама: Риторикада, әдебиетте және жалпы тілде қолданылатын көркемдегіш тәсіл. Ол екі бөліктен тұратын сөз тіркесінің, сөйлемнің немесе ойдың грамматикалық құрылымын немесе мағыналық элементтерін кері тәртіппен қайталау арқылы ерекшеленеді. Яғни, бірінші бөліктің элементтері A−B ретімен берілсе, екінші бөлікте олар B−A ретімен келеді. Бұл крест тәрізді құрылымды («X» әрпіндей) құрайды, грек тілінен аударғанда «хиазм» сөзі «крест» деген мағынаны білдіреді.
ш
шақ Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе морфология және синтаксис салаларында қолданылатын етістік категориясы. Ол іс-әрекеттің, қимылдың немесе күйдің сөйлеу мезгіліне қатысты уақытын (болған, болып жатқан, немесе болатын) білдіреді. Басқаша айтқанда, шақ категориясы арқылы біз іс-әрекеттің қашан орындалғанын анықтаймыз.
шақ категориясы Этимология: грек тілінің «katēgoria» (κατηγορία) – «айыптау», «тұжырымдау», «сипаттау» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе етістік морфологиясындағы негізгі грамматикалық категориялардың бірі. Ол іс-әрекеттің, қимылдың немесе күйдің сөйлеу мезгіліне қатысты уақытын білдіреді. Басқаша айтқанда, шақ іс-әрекеттің қашан орындалғанын (өткенде), қазір болып жатқанын (осы шақта), немесе келешекте болатынын (келер шақта) көрсетеді.
шарттылық Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксисте және грамматикалық мағына саласында қолданылатын ұғым. Ол бір іс-әрекеттің, құбылыстың немесе жағдайдың орындалуы немесе орындалмауы басқа бір іс-әрекетке немесе жағдайға байланысты екенін білдіреді. Яғни, бір нәрсе тек белгілі бір шарт орындалғанда ғана жүзеге асады.
шарттылық мағынасы Анықтама: Тілдік бірліктердің, көбінесе етістік формалары мен синтаксистік құрылымдардың, бір іс-әрекеттің немесе құбылыстың орындалуы басқа бір іс-әрекеттің немесе жағдайдың болуына тәуелді екенін білдіретін мағынасы. Бұл мағынада бір нәрсе тек белгілі бір шарт орындалғанда ғана жүзеге асады деген ой жатады.
шарттылық элементтері Этимология: латынның «elementum» –«латын әліпбиінің «L-M-N» әріптеріне қатысты деген нұсқа» Анықтама: Тілдік жүйеде шарттылық мағынасын (яғни, бір әрекеттің орындалуы басқа бір жағдайға тәуелді екенін) білдіруге арналған тілдік құралдар мен грамматикалық көрсеткіштер. Бұл элементтер сөйлемдегі шарт пен нәтиже арасындағы логикалық байланысты орнатады.
шеңберлі қайталау (кольцо) Анықтама: Кейде сақиналы композиция (ring composition) немесе оралымды қайталау деп те аталады, бұл әдебиетте, риторикада және жалпы тілде қолданылатын көркемдегіш тәсіл. Бұл тәсілде шығарманың, мәтіннің, сөйлемнің немесе ойдың басы мен аяғындағы элементтердің, бейнелердің, сөздердің, фразалардың немесе идеялардың қайталануы арқылы композициялық тұтастық пен біртұтас шеңберлі құрылым жасалады.
шет тілдік сөздер Анықтама: Бір тілден екінші тілге енген сөздер. Тілдер арасындағы байланыс, мәдени алмасу, сауда, ғылым, саясат, соғыс және басқа да факторлардың нәтижесінде кірме сөздер пайда болады. Әрбір тілдің сөздік қорында шеттілдік сөздердің белгілі бір үлесі болады.
шешендік өнер Анықтама: Ойды ауызша, әсерлі, дәлелді және нанымды түрде жеткізу қабілеті. Ол адамдарды белгілі бір іс-әрекетке шақыру, сендіру, ақпарат беру немесе көңілдерін көтеру мақсатында қолданылатын сөйлеу шеберлігі. Қазақ халқында шешендік өнер ежелден жоғары бағаланған және ұлттық мәдениеттің, рухани мұраның ажырамас бөлігі болып саналады.
шешендік сөздер Анықтама: Қазақ халқының ауыз әдебиетінің маңызды бір саласы. Олар ойды дәлелді, әсерлі, нанымды және шеберлікпен жеткізуге негізделген сөйлеу өнерінің үлгілері. Шешендік сөздер көбінесе дау-дамайды шешу, әділдік орнату, жастарға ақыл-кеңес беру, ел бірлігін сақтау сияқты қоғамдық маңызы бар мәселелерге арналған.
шешендік элементтер Этимология: латынның «elementum» – «латын әліпбиінің «L-M-N» әріптеріне қатысты деген нұсқа» Анықтама: Сөйлеушінің өз ойын тыңдаушыға әсерлі, нанымды, дәлелді және көркем түрде жеткізу үшін қолданатын тілдік құралдары мен тәсілдерінің жиынтығы. Бұл элементтер сөйлеудің мазмұнын байытып қана қоймай, оның стилін, ырғағын, экспрессивтілігін арттырады.
шумақ Анықтама: Өлеңнің, жырдың немесе поэманың мағыналық және ырғақтық жағынан тұтас бір бөлігі. Ол бірнеше өлең жолдарынан тұрады және белгілі бір ұйқас жүйесі, бунақ (буын саны), бунақ саны, интонациялық-синтаксистік құрылымы және мағыналық толықтығы арқылы ерекшеленеді. Шумақтар өлеңнің бірнеше идеясын немесе бір дамыған ойын жеткізеді.
шығарма тілі Анықтама: Көркем әдеби шығармада (роман, повесть, әңгіме, поэма, өлең, драма және т.б.) автордың идеясын, кейіпкерлердің бейнесін, оқиғаның дамуын және көркемдік мақсатын толық жеткізу үшін қолданылатын тілдік құралдардың, стилистикалық тәсілдердің және сөз қолданыстарының жиынтығы.
шығармашылық процесс Этимология: латынның «pro-» – «алға», «ілгері» және латынның «cedere» – «жүру», «басу» Анықтама: Жаңа, бірегей және құнды нәрсе жасауға бағытталған ойлау, әрекет ету және сезінудің күрделі әрі үздіксіз циклі. Бұл тек өнерге ғана қатысты емес, ғылымда, техникада, бизнесте, күнделікті өмірде де кездеседі. Шығармашылық – бұл барды қайталау емес, жаңаны іздеу, стереотиптерден шығу және проблемаларға жаңаша көзқараспен қарау қабілеті.
ы
ықшамдылық Анықтама: Тілдегі, әдебиеттегі немесе кез келген шығармашылық жұмыстағы ойды, мағынаны, ақпаратты мейлінше аз сөзбен, ықшамды түрде, артықшылықсыз, бірақ толық жеткізу қасиеті. Бұл ұғым қысқалық пен дәлдіктің үйлесімін білдіреді. Ықшамды жазылған немесе айтылған мәтін оқырманға немесе тыңдаушыға оңай әрі тез жетеді.
ырғақ Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе фонетика, стилистика және поэтика салаларында қолданылатын маңызды ұғым. Ол тілдік элементтердің (дыбыстар, буындар, сөздер, сөйлем бөліктері) белгілі бір реттілікпен, қайталанып отыратын жүйелі қозғалысын, үндестігін және әуезділігін білдіреді. Ырғақ тілге эстетикалық әсер беріп, оның әсерлілігін арттырады.
ырғақтық топ (ритмикалық топ) Анықтама: Тілдегі, әсіресе ауызша сөйлеуде және поэзияда, бір тыныспен айтылатын, интонациялық және ырғақтық жағынан тұтас болатын сөздер тобы немесе сөйлемнің бір бөлігі. Ол мағыналық тұрғыдан да белгілі бір байланысы бар элементтерді біріктіреді.
э
эвритмика Этимология: грек тілінің «eu-» (εὖ) – «жақсы», «әдемі», «үйлесімді» және грек тілінің «rhythmos» (ῥυθμός) – «ырғақ», «ағын», «өлшем» Анықтама: Сөйлеудің дыбыстарын, сөздерін, ырғағын және әуенін дене қозғалысы арқылы бейнелейтін өнер түрі. Ол сөздің ішкі мағынасын, сезімдік реңкін және музыканың құрылымын адам денесінің пластикасы мен қимылы арқылы көрсетуге бағытталған. Эвритмиканы Рудольф Штайнер (Rudolf Steiner) және оның әріптесі Мари фон Зиверс (Marie von Sivers) XX ғасырдың басында, антропософиялық қозғалыс аясында дамытқан.
эвфемизм Этимология: грек тілінің «eu-» (εὖ) – «жақсы», «әдемі», «үйлесімді» және грек тілінің «phēmē» (φήμη) – «сөз», «сөйлеу», «ауызша айтылым» Анықтама: Тілдегі бейәдеп, дөрекі, жағымсыз, қорқынышты немесе ыңғайсыз болып есептелетін сөздер мен тіркестерді жұмсақ, сыпайы, жағымды немесе жанама сөздермен алмастыру тәсілі. Бұл тілдік құбылыс адамдар арасындағы қарым-қатынаста әдептілік пен сыпайылықты сақтау, тыңдаушының көңіліне тимеу немесе табуланған (тыйым салынған) тақырыптарды айналып өту мақсатында қолданылады.
эвфонология Этимология: грек тілінің «eu-» (εὖ) – «жақсы», «әдемі», «үйлесімді» және грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «дыбыс», «үн» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «ілім», «ғылым» Анықтама: Тіл білімінің, әсіресе фонетика мен стилистика тоғысындағы сала. Ол тілдік дыбыстардың, сөздер мен сөйлемдердің үйлесімділігін, әуезділігін және эстетикалық қабылдануын зерттейді.
экзусцитация Этимология: латынның «ex-» – «шығу», «-дан» және латынның «suscitare» – «ояту», «қоздыру» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе риторика мен стилистикада қолданылатын, сирек кездесетін, бірақ мағынасы терең риторикалық фигура. Ол тыңдаушының немесе оқырманның эмоционалдық реакциясын ояту, оларды белгілі бір ойға немесе сезімге итермелеу мақсатында қолданылатын тәсіл.
экпрессивтілік Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдің ойды, сезімді, көңіл-күйді және бағалауды жеткізу қабілеті. Яғни, сөздерді, тіркестерді немесе грамматикалық құрылымдарды қолдану арқылы ақпаратты тек берумен шектелмей, оған эмоционалды, бағалаушы және ерікті реңк қосу. Экспрессивтілік тілге жандылық, әсерлілік және мәнерлілік береді.
экспресивтік компоненттер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі ойды, сезімді, көңіл-күйді және бағалауды жеткізуге арналған тілдік құралдардың, тәсілдердің және элементтердің жиынтығы. Олар сөйлеудің немесе мәтіннің әсерлілігін, мәнерлілігін және эмоционалдық реңкін арттыруға қызмет етеді. Экспрессивтік компоненттер ақпаратты тек хабарлап қана қоймай, оған сөйлеушінің жеке қатынасын қосады.
экспресивтік рең Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, тіркестің, сөйлемнің) негізгі мағынасына қосымша берілетін эмоционалдық, бағалаушылық және мәнерлілік сипаты. Яғни, ол сөздің немесе сөйлемнің «не айтылғанын» ғана емес, «қалай айтылғанын», сөйлеушінің оған деген қатынасын, сезімін және бағасын білдіреді.
экспрессема Этимология: латынның «expressus» – «білдірілген», «сыртқа шығарылған» және грек тілінің «-ema» – «тіл білімінде бірлікті, өлшемді білдіретін жұрнақ» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистика мен лексикология салаларында қолданылатын термин. Ол эмоционалдық, бағалаушылық немесе мәнерлілік (экспрессивтік) сипатқа ие болатын тілдік бірлік. Экспрессемалар тілдің тек ақпарат беру функциясынан тыс, оған субъективті реңк, сезім және сөйлеушінің қатынасын қосады.
экспрессемоид Этимология: латынның «expressus» – «білдірілген», «сыртқа шығарылған» және грек тілінің «-ema» – «тіл білімінде бірлікті, өлшемді білдіретін жұрнақ» және грек тілінің «-oid» – «ұқсас», «тәрізді» Анықтама: Тіл біліміндегі, әсіресе стилистика мен лексикологияда қолданылатын, әлі толық қалыптаспаған, тұрақсыз немесе контекстке байланысты ғана экспрессивтік реңкке ие болатын тілдік бірлік. Ол экспрессемаға қарағанда, өзінің эмоционалдық немесе бағалаушылық сипаты жағынан әлсіздеу, уақытша немесе жаңадан қалыптасып келе жатқан құбылыс болып есептеледі.
экспрессив Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе лексикология және стилистика салаларында жиі қолданылады. Бұл термин экспрессивтілік қасиеті бар, яғни эмоцияны, бағалауды немесе мәнерлілікті білдіретін кез келген тілдік бірлікті (сөз, тіркес, форма, синтаксистік құрылым) сипаттайды.
экспрессивті бірліктер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі эмоцияны, субъективті бағалауды және мәнерлілікті жеткізуге арналған барлық тілдік құралдар мен элементтер. Олар сөйлеудің немесе жазбаша мәтіннің мағыналық негізіне қосымша сезімдік және бағалаушы реңк беріп, оның әсерлілігін арттырады.
экспрессивті боялу Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі сөздердің, тіркестердің немесе сөйлемдердің негізгі мағынасына қосымша берілетін эмоционалдық, бағалаушылық және мәнерлілік реңк. Ол тілдің тек ақпараттық функциясынан асып, айтылып жатқан ойға немесе хабарламаға сөйлеушінің немесе автордың жеке қатынасын, сезімін және ішкі күйін қосады.
экспрессивті бояуы қанық синонимдер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Бір мағынаны білдіретін, бірақ эмоционалдық, бағалаушылық немесе стильдік реңкі жағынан айқын айырмашылығы бар сөздер тобы. Бұл синонимдер тек мағыналық ұқсастықпен шектелмей, оған қосымша сезімдік қарқын, автордың қатынасы немесе мәнерлілік қосады.
экспрессивті лексика Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі эмоционалдық, бағалаушылық және мәнерлілік (экспрессивтік) реңкке ие сөздердің жиынтығы. Бұл сөздер тек объективті ақпарат берумен шектелмей, оған қосымша сөйлеушінің ішкі сезімін, оның затқа немесе құбылысқа деген жеке қатынасын білдіреді.
экспрессивті мәнерлегіш Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі ойды, сезімді, көңіл-күйді және бағалауды жеткізуге арналған барлық тілдік құралдар мен тәсілдердің жиынтығы. Ол сөйлеудің немесе мәтіннің мағыналық негізіне қосымша эмоционалдық және бағалаушы реңк беріп, оның әсерлілігін, жандылығын және мәнерлілігін арттырады.
экспрессивті реңк Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, тіркестің немесе сөйлемнің) негізгі мағынасына қосымша берілетін эмоционалдық, бағалаушылық және мәнерлілік сипаты. Ол сөздің немесе сөйлемнің «не айтылғанын» ғана емес, сонымен қатар «қалай айтылғанын», яғни сөйлеушінің оған деген қатынасын, сезімін және бағасын білдіреді.
экспрессивті стилистика Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тіл білімінің стилистика саласына жататын бағыт. Ол тілдік бірліктердің (сөздер, тіркестер, сөйлемдер, дыбыстар) экспрессивті (эмоционалдық, бағалаушылық, мәнерлілік) мүмкіндіктерін және олардың мәтінде белгілі бір әсер тудыру, автордың немесе сөйлеушінің ішкі қатынасын білдіру үшін қалай қолданылатынын зерттейді.
экспрессивтік Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдің ойды, сезімді, көңіл-күйді және бағалауды жеткізу қабілеті. Яғни, сөздер, тіркестер, грамматикалық құрылымдар немесе тіпті интонация арқылы ақпаратты тек берумен шектелмей, оған эмоционалды, бағалаушы және жеке көзқарас реңкін қосу. Экспрессивтік тілге жандылық, әсерлілік және мәнерлілік береді.
экспрессивтік амалдар Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі ойды, сезімді, көңіл-күйді және бағалауды жеткізуге арналған барлық тілдік құралдар мен тәсілдер. Олар тілдік ақпаратқа қосымша эмоционалды, бағалаушы және мәнерлілік реңк береді.
экспрессивтік бояулар Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі сөздердің, тіркестердің немесе сөйлемдердің негізгі мағынасына қосымша берілетін эмоционалдық, бағалаушылық және мәнерлілік реңктер. Бұл «бояулар» тілдік ақпаратты тек құрғақ, бейтарап жеткізуден асырып, оған сөйлеушінің немесе автордың ішкі қатынасын, сезімін және субъективті бағасын қосады.
экспрессивтік бірліктер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі сөздердің, сөз тіркестерінің немесе синтаксистік конструкциялардың эмоционалды, бейнелі және әсерлі мәнге ие болуын білдіреді.
экспрессивтік әлеует Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер) белгілі бір эмоциялық, экспрессивтік немесе бейнелі мағынаны жеткізуге қабілеттілігі. Бұл тілдің адамның сезімін, көңіл-күйін, ойын және қарым-қатынасын сипаттауға, баға беруге және әсер етуге арналған мүмкіндіктерінің жиынтығын білдіреді.
экспрессивтік құрал Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі сөздерді, сөз тіркестерін, грамматикалық формаларды және синтаксистік конструкцияларды қолдану арқылы сөйлеушінің эмоциясын, көңіл-күйін, бағасын немесе субъективті қарым-қатынасын жеткізуге бағытталған тілдік элементтер.
экспрессивтік құрылым Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер, мәтін бөліктері) белгілі бір эмоционалды, бейнелі немесе бағалаушылық мағынаны жеткізу үшін арнайы ұйымдастырылуы. Ол тілдік құралдардың жиынтығын және олардың тілдегі орналасу тәртібін қамтиды, осылайша айтылған ойға айрықша әсерлілік пен мәнерлілік береді. Экспрессивтік құрылым арқылы сөйлеуші өзінің ішкі сезімдерін, қарым-қатынасын, субъективті бағасын дәл жеткізе алады.
экспрессивтік қызмет Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдің негізгі қызметтерінің бірі. Ол сөйлеушінің (немесе жазушының) ішкі сезімін, эмоциясын, көңіл-күйін, бағалауын және субъективті қарым-қатынасын тілдік құралдар арқылы білдіруге бағытталған.
экспрессивтік мағыналар Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің немесе тілдік бірліктің тура (номинативті) мағынасымен қатар, оның бойындағы эмоционалдық, бағалаушылық немесе бейнелі реңк. Бұл мағына тікелей затты немесе құбылысты атамайды, керісінше, сөйлеушінің осы затқа немесе құбылысқа деген субъективті қарым-қатынасын білдіреді.
экспрессивтік мазмұн Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдік бірліктер (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер, мәтін) арқылы жеткізілетін эмоциялық, бағалаушылық, субъективті немесе бейнелі ақпарат. Ол тілдің негізгі, объективті мазмұнынан бөлек, айтушының көңіл-күйін, қарым-қатынасын және ішкі сезімін көрсетеді.
экспрессивтік парадигмалар Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі эмоционалды, бағалаушылық және бейнелі мағыналарды білдіруге арналған тілдік құралдардың жүйелі жиынтығы мен олардың қолданылу үлгілері. Бұл тек жеке сөздер немесе тіркестер ғана емес, сонымен қатар олардың бір-бірімен байланысы, тілдегі белгілі бір функцияны атқару үшін қалай топтасатынын көрсетеді.
экспрессивтік реңктер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Сөздің немесе тілдік бірліктің тура, негізгі мағынасына қосымша берілетін эмоционалдық, бағалаушылық немесе бейнелі мән. Бұл реңктер сөйлеушінің айтылған ойға, затқа немесе құбылысқа қатысты субъективті қарым-қатынасын білдіреді. Экспрессивтік реңктер тілді жанды, әсерлі етеді және коммуникацияға тереңдік береді.
экспрессивтік синонимдер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Мағынасы жақын немесе бірдей болғанымен, эмоционалдық, бағалаушылық немесе стильдік реңктері әр түрлі болатын сөздер. Олар бір ұғымды әртүрлі дәрежедегі немесе түрдегі сезіммен, көзқараспен білдіруге мүмкіндік береді. Яғни, экспрессивтік синонимдер сөзге қосымша эмоционалдық бояу, субъективті баға немесе бейнелілік береді.
экспрессивтік стилистика Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тіл білімінің тілдік құралдардың экспрессивтік (эмоционалдық, бағалаушылық, бейнелілік) қызметін және олардың әртүрлі стильдердегі (көркем, публицистикалық, ауызекі) қолданылу ерекшеліктерін зерттейтін саласы. Ол тілдің тек ақпараттық функциясымен шектелмей, сонымен бірге сөйлеушінің ішкі әлемін, оның сезімдерін, көңіл-күйін, шындыққа деген субъективті қарым-қатынасын қалай және қандай тілдік құралдар арқылы жеткізетінін талдайды.
экспрессивтік стилистикалық қызмет Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдік бірліктердің (сөздер, сөз тіркестері, грамматикалық формалар, сөйлемдер) белгілі бір стильдік жағдайда эмоционалдық, бағалаушылық, бейнелілік және әсер ету функцияларын атқаруы. Ол тілдің негізгі ақпараттық мазмұнына қосымша ретінде, сөйлеушінің немесе жазушының ішкі әлемін, шындыққа деген субъективті қарым-қатынасын, көңіл-күйін және қабылдаушыға әсер ету ниетін білдіруге бағытталған.
экспрессивтік ықпал Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдік құралдардың (сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің) тыңдаушыға немесе оқырманға эмоционалдық, психологиялық және эстетикалық әсер ету қабілеті. Яғни, бұл тілдің тек ақпарат берумен шектелмей, адамның сезіміне, көңіл-күйіне, ойына және мінез-құлқына әсер ету мүмкіндігі.
экспрессивтік-эмоционалды Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тіл біліміндегі маңызды ұғым, ол тілдік бірліктердің (сөздер, тіркестер, сөйлемдер) эмоцияларды білдіру және әсер ету қабілетін сипаттайды. Бұл екі ұғым («экспрессивтік» және «эмоционалды») бір-бірімен тығыз байланысты болғанымен, кейбір ғалымдар олардың аражігін ажыратып қарастырады.
экспрессивтілік Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдің эмоционалдық, бағалаушылық және бейнелі мағыналарды жеткізу қабілеті, сондай-ақ сөйлеушінің немесе жазушының айтылған ойға, затқа немесе құбылысқа деген субъективті қарым-қатынасын білдіруі. Бұл тілдің тек ақпарат берумен шектелмей, оған тереңдік, әсерлілік және мәнерлілік қосатын қасиеті.
экспрессивтілік категориялары Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдегі эмоционалды, бағалаушылық және бейнелі мағыналарды білдіруге және сөйлеушінің субъективті қарым-қатынасын жеткізуге арналған тілдік құралдардың жүйелі топтамасы. Бұл категориялар тілдің әртүрлі деңгейлерінде көрініс тауып, оның әсерлілігін, мәнерлілігін және жандылығын қамтамасыз етеді.
экспрессивті-эмоционалдық реңктер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің немесе тілдік бірліктің негізгі мағынасына қосымша берілетін эмоционалдық және бағалаушылық бояу. Бұл реңктер тікелей ақпарат берумен шектелмей, сөйлеушінің немесе жазушының ішкі сезімін, көңіл-күйін, субъективті қарым-қатынасын білдіреді және тыңдаушыға/оқырманға әсер етуге бағытталған.
экспрессия Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Адамның сезімдерін, эмоцияларын, ойларын, ниетін, ішкі күйін және субъективті қарым-қатынасын сыртқа, яғни айқын, әсерлі түрде білдіру тәсілі немесе нәтижесі. Бұл тек тілге ғана қатысты емес, сонымен қатар өнерде, мінез-құлықта және жалпы адам әрекетінде көрініс табады.
экспрессия категориясы Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тіл біліміндегі тілдік бірліктердің (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер) эмоционалдық, бағалаушылық және бейнелі мағыналарды білдіруге, сондай-ақ сөйлеушінің субъективті қарым-қатынасын жеткізуге арналған жиынтық қасиеті. Бұл тілдің тек ақпараттық (коммуникативтік) қызметінен бөлек, оның әсер ету, мәнерлілік және жандылық қабілетін көрсететін кең ұғым.
экспрессия ұғымдары Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тіл біліміндегі және жалпы коммуникациядағы орталық ұғымдардың бірі. Ол адамның ішкі сезімдерін, эмоцияларын, ойларын, ниетін және субъективті қарым-қатынасын сыртқа, яғни айқын, әсерлі түрде білдіру қабілеті мен тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Экспрессия ұғымы тілдің тек ақпарат берумен шектелмей, оның әсер ету, мәнерлілік және жандылық әлеуетін көрсетеді.
экспрессиялық әсер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Тілдік құралдардың (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер) тыңдаушыға немесе оқырманға туғызатын эмоционалдық, психологиялық және эстетикалық әсері. Бұл тілдің тек ақпараттық функциясымен шектелмей, адамның сезіміне, көңіл-күйіне, ойына және мінез-құлқына ықпал ету мүмкіндігін білдіреді.
экспрессиялық-эмоциялық реңк Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің немесе тілдік бірліктің негізгі (тура) мағынасына қосымша берілетін эмоционалдық және бағалаушылық бояу. Бұл реңк тікелей ақпарат берумен шектелмей, сөйлеушінің немесе жазушының ішкі сезімін, көңіл-күйін, субъективті қарым-қатынасын білдіреді және тыңдаушыға/оқырманға әсер етуге бағытталған.
экспрессияны күшейту Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Айтылатын ойдың, сезімнің немесе хабарламаның эмоционалдық, бағалаушылық және бейнелі әсерін арттыруға бағытталған тілдік және сөйлеу тәсілдерінің жиынтығы. Экспрессияны күшейту арқылы сөйлеуші өзінің ішкі күйін дәлірек жеткізіп, тыңдаушының немесе оқырманның назарын аударып, оларға тереңірек әсер ете алады.
экспрессоид Этимология: латынның «expressus» – «білдірілген», «сыртқа шығарылған» және грек тілінің «-oid» – «ұқсас», «тәрізді» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистика мен прагмалингвистикада қолданылатын термин. Ол сөйлеушінің эмоциясын, бағалауын, субъективті қарым-қатынасын және ішкі күйін білдіретін тілдік бірлікті сипаттайды. Экспрессоидтар тілдің негізгі (тура) мағынасынан бөлек, қосымша эмоционалдық, бағалаушылық немесе бейнелі реңкке ие болады.
экстралингвистикалық факторлар Этимология: латынның «extra» – «тыс», «сыртта», «артық» және латынның «lingua» сөзінен және грек тілінің «-istikos» жұрнағынан құралған – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Тілдің өзіне қатысы жоқ, бірақ тілдік қарым-қатынас процесіне, мәтіннің мағынасына, оның қолданылуына және түсінілуіне тікелей әсер ететін тілден тыс жағдайлар мен құбылыстар.
эллипс немесе эллипсис Этимология: грек тілінің «en-» – «ішінде» және грек тілінің «leipein» – «қалдыру» Анықтама: Сөйлемдегі мағынасын жоғалтпастан, кейбір мүшелерінің түсіріліп тасталуы. Түсіріліп қалған сөздер немесе тіркестер контекст арқылы оңай қалпына келтіріледі.
эллиптикалық сөйлемдер Этимология: грек тілінің «elleiptikos» (ἐλλειπτικός) – «қалдырып кету, жетіспеу» Анықтама: Мағынасын сақтай отырып, құрамындағы кейбір мүшелері түсіріліп айтылған сөйлемдер. Түсіріліп қалған сөйлем мүшелері контексттен немесе жағдаяттан оңай қалпына келтіріледі және тыңдаушыға/оқырманға түсінікті болады.
эмотив Этимология: латын тілінің «e-» – «шығу», «сыртқа» және латын тілінің «movere» – «қозғалу» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе стилистика мен прагматикада қолданылатын термин. Ол сөйлеушінің эмоциясын, сезімін және көңіл-күйін тікелей білдіретін сөздерді, сөз тіркестерін немесе тілдік бірліктерді сипаттайды. Эмотивтердің негізгі мағынасының өзінде эмоционалдық заряд болады, яғни олар бейтарап мағынадан гөрі, белгілі бір сезімдік реңкке ие.
эмотивтік лексика Этимология: латын тілінің «e-» – «шығу», «сыртқа» және латын тілінің «movere» – «қозғалу» Анықтама: Тілдегі эмоцияларды, сезімдерді, көңіл-күйді және субъективті бағаны тікелей білдіретін сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы. Бұл сөздер өздерінің негізгі (тура) лексикалық мағынасынан бөлек, қосымша эмоционалдық немесе бағалаушылық реңкке ие болады.
эмотивтілік категория Этимология: латын тілінің «e-» – «шығу», «сыртқа» және латын тілінің «movere» – «қозғалу» Анықтама: Тілдегі адамның сезімдерін, эмоцияларын және көңіл-күйін тікелей білдіруге арналған тілдік құралдардың жиынтығы. Ол тілдің экспрессивтілігінің (мәнерлілігінің) негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. Эмотивтілік сөйлеушінің ішкі жан дүниесін, оның шындыққа деген субъективті қарым-қатынасын және коммуникацияға әсер ету ниетін көрсетеді.
эмоционалды Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның сезімдеріне, көңіл-күйіне және ішкі күйіне қатысты деген мағынаны білдіретін термин. Ол тіл білімінде де, психологияда да, өнерде де қолданылады.
эмоционалды бағалау Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның қандай да бір құбылысқа, затқа, адамға немесе оқиғаға қатысты сезімдері мен субъективті көзқарасын білдіруі. Бұл тек объективті фактіні анықтаумен шектелмей, сонымен қатар жеке қарым-қатынасты, ұнату немесе ұнатпауды, мақұлдау немесе айыптауды эмоционалдық реңкпен жеткізу.
эмоционалды бояу Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің немесе тілдік бірліктің негізгі (тура) мағынасына қосымша берілетін сезімдік реңк. Ол ақпаратты тек объективті түрде жеткізумен шектелмей, сөйлеушінің ішкі сезімін, көңіл-күйін және шындыққа деген субъективті қарым-қатынасын білдіреді. Эмоционалды бояу тілді жанды, мәнерлі және әсерлі етеді.
эмоционалды әсер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдік құралдардың (сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер, интонация) тыңдаушыға немесе оқырманға тудыратын тікелей сезімдік және көңіл-күйлік реакциясы. Бұл тілдің тек ақпараттық функциясымен шектелмей, адамның сезіміне, ішкі күйіне және оның мінез-құлқына ықпал ету қабілетін білдіреді.
эмоционалды категориялар Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдегі адамның сезімдерін, көңіл-күйін және ішкі күйін тікелей білдіруге арналған тілдік құралдардың жүйелі топтамасы. Олар тілдің эмотивтілік қасиетінің негізін құрайды және тілдің тек ақпарат беру функциясынан бөлек, оның экспрессивті (мәнерлі) және әсер ету мүмкіндігін көрсетеді.
эмоционалды компоненттер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның сезімдерін, көңіл-күйін және ішкі күйін білдіруге немесе тудыруға қатысты кез келген элементтер. Бұл ұғым тіл білімінде, психологияда, өнерде және жалпы қарым-қатынас процесінде кеңінен қолданылады.
эмоционалды күйлер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның қоршаған ортаға немесе өзінің ішкі әлеміне деген уақытша немесе тұрақты, субъективті сезімдік реакциялары. Олар адамның психикалық белсенділігінің маңызды бөлігі болып табылады және оның мінез-құлқына, ойлауына, қабылдауына және жалпы әрекетіне тікелей әсер етеді.
эмоционалды лексика Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдегі адамның сезімдерін, көңіл-күйін, эмоцияларын және субъективті бағасын тікелей білдіруге арналған сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы. Бұл сөздер өздерінің негізгі (тура) лексикалық мағынасынан бөлек, қосымша эмоционалдық немесе бағалаушылық реңкке ие болады.
эмоционалды мағына Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің немесе тілдік бірліктің негізгі (тура) мағынасына қосымша берілетін сезімдік және көңіл-күйлік реңк. Бұл мағына тілдің тек объективті ақпарат берумен шектелмей, сөйлеушінің ішкі сезімін, эмоциясын, бағалауын және субъективті қарым-қатынасын білдіреді.
эмоционалды мазмұн Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Мәтіннің, сөйлеудің немесе кез келген коммуникативтік хабарламаның қабылдаушыда (тыңдаушыда немесе оқырманда) тудыратын сезімдері, көңіл-күйлері және эмоциялық реакцияларының жиынтығы. Ол тек ақпараттық хабарды берумен шектелмей, сонымен қатар сөйлеушінің/жазушының ішкі әлемін, оның субъективті қарым-қатынасын және ниетін жеткізеді.
эмоционалды мән Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің) тура (денотативті) мағынасынан бөлек, қосымша ие болатын сезімдік, көңіл-күйлік және бағалаушылық реңкі. Ол сөйлеушінің қандай да бір құбылысқа, затқа, адамға немесе оқиғаға қатысты субъективті қарым-қатынасын білдіреді.
эмоционалды реңк Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің немесе бүтін бір мәтіннің негізгі (тура) мағынасына қосымша берілетін сезімдік бояу. Ол ақпаратты тек объективті түрде жеткізумен шектелмей, сөйлеушінің ішкі сезімін, көңіл-күйін, бағалауын және субъективті қарым-қатынасын білдіреді. Эмоционалды реңк тілді жанды, мәнерлі және әсерлі етеді.
эмоционалды экспрессивті лексика Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдегі адамның сезімдерін, көңіл-күйін, эмоцияларын және субъективті бағасын тікелей немесе жанама түрде білдіретін, сонымен қатар хабарламаның мәнерлілігін (экспрессивтілігін) арттыратын сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы. Бұл лексика өздерінің негізгі (тура) мағынасынан бөлек, қосымша эмоционалдық, бағалаушылық және экспрессивті реңктерге ие болады.
эмоционалды-бағалауыштық лексика Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдегі адамның белгілі бір затқа, құбылысқа, адамға немесе оқиғаға қатысты сезімдерін, көңіл-күйін және субъективті бағасын тікелей білдіретін сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы. Бұл лексика өздерінің негізгі (тура) лексикалық мағынасынан бөлек, міндетті түрде эмоционалдық және бағалаушылық реңкке ие болады.
эмоционалды-бағалауыштық реңк Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің немесе бүтін бір мәтіннің негізгі (тура) мағынасына қосымша берілетін сезімдік және субъективті бағалау сипатындағы бояу. Ол тілдің тек объективті ақпарат берумен шектелмей, сөйлеушінің ішкі сезімін, көңіл-күйін, бағасын және шындыққа деген жеке қарым-қатынасын білдіреді. Эмоционалды-бағалауыштық реңк тілді жанды, мәнерлі және әсерлі етеді.
эмоционалдық Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның сезімдеріне, көңіл-күйлеріне, жан дүниесінің күйлеріне қатысты ұғым. Бұл термин әртүрлі контексттерде қолданылады және жалпы адамның ішкі әлеміндегі сезімдік реакцияларын сипаттайды.
эмоционалдық баға Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның қоршаған ортадағы заттарға, құбылыстарға, оқиғаларға немесе басқа адамдарға қатысты субъективті сезімдік көзқарасы мен бағалауының көрінісі. Ол ақпараттың тек фактілік мағынасынан бөлек, оған оң немесе теріс, мақұлдаушы немесе айыптаушы сияқты эмоциялық реңк пен субъективті пікір қосады.
эмоционалдық бояу Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің немесе бүтін бір мәтіннің негізгі (тура) мағынасына қосымша берілетін сезімдік реңк. Ол ақпаратты тек объективті түрде жеткізумен шектелмей, сөйлеушінің ішкі сезімін, көңіл-күйін, бағасын және субъективті қарым-қатынасын білдіреді. Эмоционалдық бояу тілді жанды, мәнерлі және әсерлі етеді.
эмоционалдық бірліктер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдегі адамның сезімдерін, көңіл-күйін, эмоцияларын және субъективті бағасын білдіруге арналған кез келген тілдік құралдар. Олар тілдің тек ақпараттық функциясымен шектелмей, оған экспрессивтілік (мәнерлілік) пен эмотивтілік қасиеттерін қосады.
эмоционалдық категориялар Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның сезімдерін, көңіл-күйін және ішкі күйін білдіруге арналған тілдік құралдардың жүйелі топтамасы. Олар тілдің эмотивтілік қасиетінің негізін құрайды және тілдің тек ақпарат беру функциясынан бөлек, оның экспрессивті (мәнерлі) және әсер ету мүмкіндігін көрсетеді.
эмоционалдық мағыналар Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Сөздің, сөз тіркесінің немесе тілдік бірліктің негізгі (тура, денотативті) мағынасына қосымша берілетін сезімдік, көңіл-күйлік және субъективті бағалау сипатындағы реңктер. Олар ақпараттың тек фактілік сипатынан бөлек, сөйлеушінің ішкі әлемін, оның эмоциясын, көзқарасын және белгілі бір құбылысқа деген қарым-қатынасын білдіреді.
эмоционалдық функция Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдің, сондай-ақ адамның психикасының және қарым-қатынас процесінің негізгі қызметтерінің бірі. Ол адамның сезімдерін, эмоцияларын, көңіл-күйін және ішкі күйін білдіруге, жеткізуге және басқаларға әсер етуге бағытталған.
эмоционалдылық ұғымдар Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның сезімдерін, көңіл-күйлерін, ішкі күйлерін және олардың тілдегі көріністерін сипаттайтын психологиялық және лингвистикалық терминдер мен категориялар жиынтығы. Бұл ұғымдар адамның эмоционалдық әлемін зерттеуге және оның тілдік қарым-қатынастағы рөлін түсінуге мүмкіндік береді.
эмоционалды-экспрессивтік Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның тілдік қарым-қатынаста сезімдерін, көңіл-күйін, эмоцияларын және субъективті бағасын білдіруге, сондай-ақ хабарламаның мәнерлілігін (экспрессивтілігін) мен әсерлілігін арттыруға бағытталған қасиет. Бұл термин эмоционалдылық пен экспрессивтіліктің тығыз байланысын көрсетеді.
эмоционалды-экспрессивтік қызмет Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдің, сондай-ақ қарым-қатынас процесінің негізгі функцияларының бірі. Ол адамның сезімдерін, көңіл-күйін, эмоцияларын және субъективті бағасын білдіруге, жеткізуге бағытталған, сонымен қатар хабарламаның мәнерлілігін (экспрессивтілігін) мен әсерлілігін арттыруға қызмет етеді.
эмоционалды-экспрессивтік мағына Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің) негізгі (тура, денотативті) мағынасына қосымша берілетін сезімдік, көңіл-күйлік және субъективті бағалау сипатындағы реңк. Бұл мағына тілдің тек объективті ақпарат берумен шектелмей, сөйлеушінің ішкі әлемін, оның эмоциясын, көзқарасын және белгілі бір құбылысқа деген жеке қарым-қатынасын білдіреді. Сонымен қатар, хабарламаның мәнерлілігін (экспрессивтілігін) мен әсерлілігін арттырады.
эмоционалды-экспрессивтік мағыналы сөздер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Өздерінің негізгі (тура) лексикалық мағынасынан бөлек, адамның сезімдерін, көңіл-күйін, эмоцияларын және субъективті бағасын білдіретін, сондай-ақ хабарламаның мәнерлілігін (экспрессивтілігін) мен әсерлілігін арттыратын сөздер. Бұл сөздер тілдің эмотивті және экспрессивті функцияларын орындауға қызмет етеді.
эмоция Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның қоршаған ортадағы құбылыстарға, заттарға, адамдарға, оқиғаларға немесе тіпті өзінің ішкі күйіне қатысты субъективті, қарқынды және уақытша сезімдік реакциясы. Эмоциялар адамның саналы немесе бейсаналы деңгейдегі қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы немесе қанағаттандырылмауы туралы сигнал болып табылады.
эмоциялы сөздер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Өздерінің негізгі (тура) мағынасынан бөлек, адамның сезімдерін, көңіл-күйін, эмоцияларын және субъективті бағасын білдіретін, сондай-ақ хабарламаның мәнерлілігін (экспрессивтілігін) мен әсерлілігін арттыратын сөздер. Бұл сөздер тілдің эмотивті және экспрессивті функцияларын орындауға қызмет етеді.
эмоциялық Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның сезімдеріне, көңіл-күйлеріне, ішкі жан дүниесінің күйлеріне қатысты ұғым. Бұл термин әртүрлі контексттерде қолданылады және жалпы адамның ішкі әлеміндегі сезімдік реакцияларын сипаттайды.
эмоциялық динамизм Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның эмоцияларының уақыт өте келе өзгеру, даму, қарқын алу немесе басылу процесі. Бұл тек бір эмоцияның статикалық күйін емес, олардың өзара әрекеттесуін, ауысуын, күшеюін немесе әлсіреуін сипаттайтын динамикалық құбылыс. Эмоциялық динамизм адамның ішкі әлемінің және оның қоршаған ортамен үздіксіз байланысының нәтижесі болып табылады.
эмоциялық екпін Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдік қарым-қатынаста хабарламаның белгілі бір бөлігін (сөзді, сөз тіркесін, сөйлемді) ерекшелеп, оған ерекше сезімдік, көңіл-күйлік немесе бағалауыштық күш беру. Бұл екпін оқырманның немесе тыңдаушының назарын аударып, оларда күшті эмоционалдық реакция тудыруға бағытталған.
эмоциялық әсер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Қандай да бір құбылыстың, оқиғаның, сөздің, музыканың, өнер туындысының немесе адамның басқа адамға сезімдік деңгейде ықпал етуі, оның бойында белгілі бір эмоцияларды, көңіл-күйді немесе сезімдік реакцияларды тудыруы. Бұл тек ақпараттық қабылдаумен шектелмей, адамның ішкі әлеміне терең енетін, оның эмоциялық күйін өзгертетін процесс.
эмоциялық мағына Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің) негізгі (тура, денотативті) мағынасына қосымша берілетін сезімдік, көңіл-күйлік және субъективті бағалау сипатындағы реңк. Ол ақпараттың тек фактілік сипатынан бөлек, сөйлеушінің ішкі әлемін, оның эмоциясын, көзқарасын және белгілі бір құбылысқа деген жеке қарым-қатынасын білдіреді.
эмоциялық мазмұн Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Мәтіннің, сөйлеудің, өнер туындысының немесе кез келген коммуникативті хабарламаның бойындағы сезімдер, көңіл-күйлер және эмоционалдық реңктер жиынтығы. Бұл ақпараттың тек логикалық, фактілік жағынан бөлек, оның сезімдік әсерін, сөйлеушінің/автордың ішкі қарым-қатынасын және қабылдаушыда тудыратын эмоциялық реакцияларды қамтиды.
эмоциялық мән Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің) негізгі (тура, денотативті) мағынасына қосымша берілетін сезімдік, көңіл-күйлік және субъективті бағалау сипатындағы реңк. Ол ақпараттың тек фактілік сипатынан бөлек, сөйлеушінің ішкі әлемін, оның эмоциясын, көзқарасын және белгілі бір құбылысқа деген жеке қарым-қатынасын білдіреді.
эмоциялық өрнек Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның сезімдерін, эмоцияларын, көңіл-күйін және ішкі күйін сыртқа білдіруінің кез келген формасы немесе тәсілі. Бұл тек тілдік құралдармен шектелмейді, сонымен қатар бет-жүз мимикасы, дене қимылдары, дауыс интонациясы, өнер арқылы да көрініс табады.
эмоциялық рең Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдік бірліктің (сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің) негізгі (тура, денотативті) мағынасына қосымша берілетін сезімдік, көңіл-күйлік және субъективті бағалау сипатындағы жеңіл бояу немесе реңк. Ол тікелей эмоцияны білдірмей, оған белгілі бір сезімдік мағынаны, сөйлеушінің қарым-қатынасын қосады.
эмоциялық тон Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Мәтіннің, сөйлеудің, немесе кез келген коммуникативті хабарламаның жалпы эмоционалдық сипаты мен көңіл-күйі. Ол хабарламаның негізгі мағынасынан бөлек, оған автордың немесе сөйлеушінің сезімдерін, қарым-қатынасын және ниетін білдіретін тұтас атмосфераны береді.
эмоциялық экспрессия Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның ішкі эмоциялық күйін сыртқы ортаға білдіру, көрсету тәсілі немесе формасы. Бұл адамның сезімдерін тек іштей бастан кешірумен шектелмей, оларды басқаларға немесе қоршаған ортаға жеткізу актісі. Эмоциялық экспрессия адамдар арасындағы қарым-қатынастың маңызды бөлігі болып табылады, өйткені ол сөзсіз де ақпарат алмасуға мүмкіндік береді.
эмоциялық элемент Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Кез келген құбылыстың, хабарламаның, мәтіннің немесе өзара әрекеттесудің құрамындағы сезімдік немесе көңіл-күйлік сипатқа ие бөлігі. Ол ақпараттың, оқиғаның немесе әрекеттің тек рационалды немесе объективті жағынан бөлек, адамның эмоциясына әсер ететін немесе оның эмоциясын білдіретін компоненті болып табылады.
эмоциялы-экспрессиялы сөз Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Өз бойында эмоциялық мағынаны (сөйлеушінің сезімін, көңіл-күйін, бағасын) және экспрессивтілікті (мәнерлілікті, әсерлілікті) біріктіретін сөз. Мұндай сөздер тілдің тек ақпараттық функциясымен шектелмей, адамның субъективті әлемін жеткізуге және қабылдаушыға сезімдік әсер етуге бағытталған.
эмоцияналды бірліктер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Тілдегі адамның сезімдерін, көңіл-күйін, эмоцияларын және субъективті бағасын білдіруге қызмет ететін, сондай-ақ хабарламаның мәнерлілігін (экспрессивтілігін) мен әсерлілігін арттыратын тілдік құралдар мен элементтердің жиынтығы. Олар тілдің тек ақпараттық мағына берумен шектелмей, оған эмоциялық бояу қосып, сөйлеушінің ішкі әлемін жеткізуге және қабылдаушыға сезімдік әсер етуге мүмкіндік береді.
эмоцияны білдіретін сөздер Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның сезімдерін, көңіл-күйін, ішкі жан дүниесінің күйлерін тікелей немесе жанама түрде жеткізетін, сондай-ақ хабарламаның мәнерлілігі мен әсерлілігін арттыратын лексикалық бірліктер. Бұл сөздер тілдің эмоционалдық және экспрессивтік функцияларын орындауға қызмет етеді.
эмфаза Этимология: грек тілінің «emphasis» – «айқындық, мәнерлілік, екпін» Анықтама: Сөйлеудегі немесе жазудағы белгілі бір ойдың, сөздің, сөз тіркесінің немесе сөйлемнің маңыздылығын, мәнерлілігін күшейту тәсілі. Оның басты мақсаты – хабарламаның осы бөлігіне ерекше назар аударту және оның әсерлілігін арттыру, қабылдаушыда белгілі бір эмоциялық немесе логикалық реакция тудыру.
эналлага Этимология: грек тілінің «enallagē» – «айырбастау», «басқа орынға қою» Анықтама: Стилистикалық фигура, сөйлемдегі сөздердің грамматикалық қатынасын немесе синтаксистік байланысын әдеттегіден өзгеше, яғни орынсыз қолдану арқылы мәнерлілікке, бейнелілікке немесе ерекше мағынаға қол жеткізу. Бұл әдіс, әдетте, эпитеттің немесе сын есімнің сипаттайтын сөзінің орнын ауыстыру арқылы көрінеді, нәтижесінде олар логикалық тұрғыдан қатысы жоқ немесе жанама байланысы бар сөзді сипаттайды.
эпаналепсис Этимология: грек тілінің «epanálēpsis» – «қайталау», «қайта алу» Анықтама: Стилистикалық фигура, яғни сөйлемнің немесе фразаның басында тұрған сөздің немесе сөз тіркесінің дәл сол сөйлемнің немесе фразаның соңында қайталануы. Бұл қайталау логикалық немесе эмоциялық мәнді күшейту, ойға екпін беру немесе белгілі бір әсер тудыру мақсатында қолданылады.
эпанортоза Этимология: грек тілінің «epanálēpsis» – «қайталау», «қайта алу») Анықтама: Стилистикалық фигура, яғни сөйлемнің немесе фразаның басында тұрған сөздің немесе сөз тіркесінің дәл сол сөйлемнің немесе фразаның соңында қайталануы. Бұл қайталау логикалық немесе эмоциялық мәнді күшейту, ойға екпін беру немесе белгілі бір әсер тудыру мақсатында қолданылады.
эпентеза Этимология: грек тілінің «epenthesis» – «қосымша енгізу» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе фонетика мен фонологияда, сөздің ішіне немесе сөздердің түйіскен жеріне қосымша дыбыстың (дауысты немесе дауыссыз) енгізілуі. Бұл дыбыс тарихи даму барысында немесе сөйлеу процесінде айтуды жеңілдету, екі дыбыстың қатар келуін болдырмау, немесе тіпті экспрессивті мақсатта пайда болуы мүмкін.
эпиграф Этимология: грек тілінің «epigraphē» – «жазу», «жазу үстіндегі жазу» Анықтама: Әдеби шығарманың (кітаптың, тараудың, мақаланың, пьесаның) басына қойылатын, оның мазмұнына, идеясына, тақырыбына немесе негізгі ойына меңзейтін қысқа үзінді, нақыл сөз, мақал-мәтел, өлең жолдары немесе афоризм.
эпикалық баяндау Этимология: грек тілінің «epos» (ἔπος) – «сөз», «әңгіме», «дастан» Анықтама: Әдебиеттегі (және басқа да өнер түрлеріндегі) оқиғаларды, кейіпкерлерді және олардың әрекеттерін объективті, толыққанды және кең ауқымда суреттейтін әдіс. Ол көбінесе белгілі бір тарихи кезеңді, қоғамдық құбылыстарды немесе үлкен оқиғаларды қамтиды, жеке тұлғалардың тағдыры арқылы жалпы адамзаттық мәселелерді немесе ұлттық мүдделерді көрсетеді.
эпикалық стиль Этимология: грек тілінің «epos» (ἔπος) – «сөз», «әңгіме», «дастан» Анықтама: Әдеби шығармаларда, әсіресе эпостық жанрларда (эпопеялар, романдар, роман-эпопеялар), қолданылатын баяндау мәнерінің, тілдік құралдардың және композициялық тәсілдердің жиынтығы. Оның басты мақсаты – оқиғаларды, кейіпкерлерді және олардың әрекеттерін кең ауқымда, объективті түрде және салмақты интонациямен суреттеу. Эпикалық стиль көбінесе жалпыадамзаттық, ұлттық немесе тарихи маңызы бар оқиғаларды баяндауға арналған.
эпитет Этимология: грек тілінің «epithetos» – «қосымша енгізілген», «жапсырылған» Анықтама: Стилистикалық фигура, яғни заттың, құбылыстың немесе әрекеттің айрықша қасиетін, сипатын немесе сапасын көркемдік-эмоциялық тұрғыдан күшейтіп, мәнерлеп көрсететін анықтауыш сөз. Эпитет кәдімгі анықтауыштан айырмашылығы – ол сөздің тура мағынасын ғана емес, сонымен бірге оған субъективті баға, сезімдік реңк және бейнелілік қосады.
эпифора Этимология: грек тілінің «epiphora» – «қайталау», «қорытындылау» Анықтама: Стилистикалық фигура, яғни бірнеше сөйлемнің, фразаның, өлең жолының немеңе абзацтың соңында бір сөздің немесе сөз тіркесінің қайталанып келуі. Бұл қайталау ойға ерекше екпін беру, эмоцияны күшейту, белгілі бір идеяға баса назар аударту немесе мәтінге ырғақ пен әуезділік беру мақсатында қолданылады.
эпифорика Этимология: грек тілінің «epi-» – «соңында», «үстінде» және грек тілінің «pherein» (грекше) – «алып келу», «тасу» Анықтама: Тіл білімінде, әдебиеттануда және риторикада эпифора стилистикалық фигурасының қолданылуы мен сипатын зерттейтін немесе оның мәнерлілік әсерін білдіретін жалпы ұғым. Яғни, эпифора – нақты бір тілдік құбылыс (қайталау), ал эпифорика – сол қайталаудың әдеби шығармадағы немесе сөйлеудегі қызметі, рөлі және жүйелі қолданылуы.
эстетика Этимология: грек тілінің «aisthētikos» – «сезімге қатысты», «сезім арқылы қабылдау» Анықтама: Философияның өнерді, сұлулықты, ұсқынсыздықты, әсемдікті, көркемдікті және эстетикалық талғамды зерттейтін саласы. Ол адамның шынайы өмірдегі және өнердегі сұлулықты қабылдау, бағалау және жасау процестерін талдайды.
эстетикалық бағалау Этимология: грек тілінің «aisthētikos» – «сезімге қатысты», «сезім арқылы қабылдау» Анықтама: Адамның шындық құбылыстарына, өнер туындыларына немесе күнделікті өмірдегі заттарға қатысты сұлулық, үйлесімділік, мәнерлілік, кемелдік тұрғысынан субъективті және эмоциялық-интеллектуалды қарым-қатынасын білдіруі. Бұл тек «ұнайды/ұнамайды» деген қарапайым реакция емес, сонымен қатар талғамға, құндылықтарға, мәдениетке, білімге және жеке тәжірибеге негізделген күрделі психикалық процесс.
эстетикалық әсер Этимология: грек тілінің «aisthētikos» – «сезімге қатысты», «сезім арқылы қабылдау» Анықтама: Адамның өнер туындысын, табиғат құбылыстарын немесе кез келген әдемі нысанды қабылдау кезінде бастан кешіретін ерекше сезімдік және рухани тәжірибесі. Бұл тек «ұнау» немесе «ұнамау» ғана емес, сонымен қатар терең эмоционалдық реакцияны, рухани тазаруды, рахаттануды, таңдануды немесе тіпті толқу мен қобалжуды қамтитын күрделі процесс.
эстетикалық ерекшелік Этимология: грек тілінің «aisthētikos» – «сезімге қатысты», «сезім арқылы қабылдау» Анықтама: Қандай да бір нысанның, құбылыстың, өнер туындысының немесе адамның іс-әрекетінің өзгенікінен айрықшаланып тұратын, өзіндік сұлулық, мәнерлілік, үйлесімділік немесе терең мағына беретін бірегей қасиеті. Бұл тек сыртқы келбеттің әдемілігі ғана емес, сонымен қатар нысанның ішкі мазмұны, оның қалыптасу тарихы, мәдени контексі және адамға тигізетін эмоционалдық әсерімен байланысты кешенді сипаттама.
эстетикалық қабылдау Этимология: грек тілінің «aisthētikos» – «сезімге қатысты», «сезім арқылы қабылдау» Анықтама: Адамның шындық құбылыстарын (табиғатты, қоғамды, адамды), әсіресе өнер туындыларын, олардың эстетикалық құндылығын, сұлулығын, мәнерлілігін, үйлесімділігін және терең мағынасын сезімдік-эмоциялық және интеллектуалды тұрғыдан танып-білу және бастан кешіру процесі. Бұл тек көру немесе есту сияқты қарапайым акт емес, керісінше, адамның ішкі әлемінің белсенді әрекеті, оның сезімдері, ойлары, тәжірибесі және талғамы арқылы жүзеге асатын күрделі психикалық процесс.
эстетикалық реңк Этимология: грек тілінің «aisthētikos» – «сезімге қатысты», «сезім арқылы қабылдау» Анықтама: Қандай да бір нысанның, құбылыстың, сөздің, мәтіннің немесе іс-әрекеттің сұлулық, үйлесімділік, мәнерлілік, тартымдылық, жағымдылық немесе жағымсыздық сияқты қосымша (коннотативті) мағыналық және эмоционалдық бояуы. Ол нысанның немесе құбылыстың тура, негізгі мағынасына қосымша берілетін, оның эстетикалық қабылдануына әсер ететін, сезімдік әсер тудыратын қасиет.
эстетикалық фоносемантика Этимология: грек тілінің «aisthētikos» – «сезімге қатысты», «сезім арқылы қабылдау» Анықтама: Лингвистиканың, психолингвистиканың және эстетиканың тоғысқан жеріндегі сала. Ол сөздердің немесе дыбыстардың (фонемдердің) өздігінен, тікелей мағынасына қосымша, белгілі бір эмоциялық, образдық және эстетикалық әсер тудыру қабілетін зерттейді. Яғни, бұл сөздің «қалай естілетіні» оның «не мағына беретініне» қалай әсер ететінін талдайды.
эстетикалық функция Этимология: грек тілінің «aisthētikos» – «сезімге қатысты», «сезім арқылы қабылдау» Анықтама: Қандай да бір нысанның, құбылыстың, өнер туындысының немесе тілдің адамға эстетикалық рахат беру, оның сұлулықты қабылдау қабілетін дамыту, эмоциялық әсер ету және рухани байыту қабілетін білдіретін қызметі. Бұл функция нысанның тек практикалық немесе танымдық мақсатынан бөлек, оның адамның ішкі әлеміне әсер ететін, сезімдік және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын жағын көрсетеді.
этимология Этимология: грек тілінің «etymologia, etymon» – «шын мағына», «бастапқы мағына» және грек тілінің «logos» – «ілім», «сөз» Анықтама: Тіл білімінің сөздердің шығу тегін, тарихи дамуын және бастапқы мағынасын зерттейтін саласы. Ол сөздердің қалай пайда болғанын, уақыт өте келе олардың мағынасы мен формасы қалай өзгергенін, сондай-ақ басқа тілдерден қалай енгенін немесе қалай туыстас екенін анықтайды.
этимологиялық қайталаулар Этимология: грек тілінің «etymologia, etymon» – «шын мағына», «бастапқы мағына» және грек тілінің «logos» – «ілім», «сөз» Анықтама: Сөйлемде немесе мәтінде шығу тегі (этимологиясы) бір, яғни түбірі ортақ, бірақ әртүрлі мағыналық немесе грамматикалық формадағы сөздердің қатар немесе жақын қолданылуы. Бұл стилистикалық тәсіл ойды күшейту, назар аударту, мәнерлілік беру немесе белгілі бір идеяны баса көрсету мақсатында қолданылады.
этимологиялық фигура Этимология: грек тілінің «etymologia, etymon» – «шын мағына», «бастапқы мағына» және грек тілінің «logos» – «ілім», «сөз» Анықтама: Стилистикалық фигураның бір түрі. Ол шығу тегі (этимологиясы) бір, яғни түбірі ортақ, бірақ әртүрлі грамматикалық формадағы немесе мағыналық реңктегі сөздерді қатар қолдану арқылы мәтіннің мәнерлілігін, әсерлілігін арттыруға немесе белгілі бір идеяға баса назар аудартуға бағытталған. Бұл әдіс сөздің бастапқы мағынасын «қайта оятып», оған жаңа тереңдік беру үшін қолданылады.
этнография Этимология: грек тілінің «ethnos» – «халық», «тайпа» және грек тілінің «grapho» – «жазамын», «сипаттаймын» Анықтама: Халықтардың, этникалық топтардың шығу тегін, таралуын, мәдениетін, тұрмысын, әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін және әлеуметтік ұйымдарын сипаттап, жүйелеп зерттейтін ғылым. Ол негізінен халықтардың тарихи даму жолдарын, олардың өзара байланыстарын және мәдени ерекшеліктерін сипаттауға бағытталған.
этнолингвистика Этимология: грек тілінің «ethnos» – «халық», «тайпа» және грек тілінің «lingua» – «тіл» Анықтама: Тіл мен мәдениеттің өзара байланысын, халықтың дүниетанымының тілде қалай көрініс табатынын және тілдің этникалық ерекшеліктерді қалыптастырудағы рөлін зерттейтін тіл білімінің саласы. Бұл ғылым тілді тек қарым-қатынас құралы ретінде ғана емес, сонымен қатар халықтың мәдениеті, тарихы, әдет-ғұрыптары мен менталитетінің айнасы ретінде қарастырады.
этнолингвистикалық аспект Этимология: грек тілінің «ethnos» – «халық», «тайпа» және грек тілінің «lingua» – «тіл» Анықтама: Қандай да бір құбылысты, мәселені немесе объектіні тіл мен мәдениеттің өзара байланысы тұрғысынан қарастыру. Яғни, бұл тілдік фактілердің (сөздер, тіркестер, грамматикалық құрылымдар) халықтың дүниетанымын, әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін, тарихын және мәдени ерекшеліктерін қалай көрсететінін талдау.
этнопсихология Этимология: грек тілінің ethnos – «халық», «тайпа» және грек тілінің «psyche» (ψυχή) – «жан», «рух», «көбелек» және грек тілінің «logos» (λόγος) – «сөз», «ілім», «ғылым» Анықтама: Психология ғылымының бір саласы. Ол әрбір халықтың, этникалық топтың психикалық ерекшеліктерін, мінез-құлқын, ойлау қабілетін, сезімдерін, қабылдау тәсілдерін, құндылықтарын және әлемге деген көзқарасын олардың мәдениеті, тарихы, әлеуметтік жағдайлары және өмір сүру ортасы тұрғысынан зерттейді.
этностиль Этимология: грек тілінің «ethnos» (ἔθνος) – «халық», «тайпа», «ұлт» және латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Белгілі бір халықтың немесе этникалық топтың мәдени ерекшеліктерін, дәстүрлерін, тарихи мұрасын және дүниетанымын бойына сіңірген, өнер, дизайн, киім, интерьер, әдебиет немесе басқа шығармашылық салаларда көрініс табатын өзіндік көркемдік мәнер, бағыт немесе дизайндық шешім. Ол халықтың рухани және материалдық мәдениетінің біртұтастығын, оның эстетикалық талғамын және бірегейлігін көрсетеді.
этнофразеологизмдер Этимология: грек тілінің «ethnos» (ἔθνος) – «халық», «тайпа», «ұлт» және грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» Анықтама: Белгілі бір халықтың мәдениетін, тұрмысын, әдет-ғұрыптарын, тарихын, ұлттық психологиясын және дүниетанымын бойына сіңірген, терең мәдени-тарихи астары бар тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер, фразеологиялық орамдар. Олар сөздердің тура мағынасынан өзгеше, ауыспалы мағынаға ие болып, халықтың ерекше ойлау қабілетін және сөз қолданыс шеберлігін көрсетеді.
і
ішкі эмоция Этимология: латынның «emovere» – «қозғау», «толқу» Анықтама: Адамның санасында пайда болатын, жеке басына тән және субъективті түрде бастан кешіретін сезімдері мен күйлерінің жиынтығы. Бұл сыртқы ортаның әсерінен немесе ішкі ойлар мен естеліктерден туындайтын, көбінесе физиологиялық реакциялармен (жүрек соғысының жиілеуі, тыныс алудың өзгеруі, бұлшықеттердің тартылуы) бірге жүретін психикалық процестер.
ғ
ғылыми стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Ғылым саласында (ғылыми мақалалар, диссертациялар, монографиялар, оқулықтар, есептер, рефераттар) қолданылатын тілдің функционалдық стилі. Оның басты мақсаты – ақпаратты дәл, анық, объективті және жүйелі түрде жеткізу, ғылыми фактілерді, теорияларды, зерттеу нәтижелерін дәлелді түрде баяндау.
қ
қазақ әдеби тілі Анықтама: Қазақ халқының қарым-қатынас құралы ғана емес, сонымен қатар оның рухани байлығының, мәдениеті мен тарихының айнасы. Ол – жалпыұлттық сипатқа ие, өңделген, нормаланған және стильдік тұрғыдан бай тіл. Қазақ әдеби тілі ауызекі сөйлеу тілінен айтарлықтай ерекшеленеді және негізінен жазбаша қарым-қатынаста, ғылымда, әдебиетте, ресми ісқағаздарында, білім беру жүйесінде қолданылады.
қазақ тіл білімі Анықтама: Қазақ тілін ғылыми тұрғыдан жан-жақты зерттейтін, оның даму заңдылықтарын, құрылысын, сөздік құрамын, грамматикалық ерекшеліктерін, тарихын, функционалдық стильдерін және басқа да аспектілерін талдайтын ғылым саласы. Бұл тіл білімі қазақ халқының тілін жүйелеп, оны толыққанды ғылыми пән ретінде қалыптастыруға бағытталған.
қазақ тілі Анықтама: Түркі тілдерінің қыпшақ тобына жататын, бай тарихы, өзіндік ерекшеліктері бар көне де бай тіл. Қазақ тілі қазақ халқының ғасырлар бойғы тарихымен, мәдениетімен, дәстүрімен тығыз байланысты және оның рухани байлығын сақтаушы рөлін атқарады.
қазақ тілі стилистикасы Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімінің тілдік құралдардың (дыбыстардың, сөздердің, грамматикалық формалардың, сөйлем құрылымдарының) қолданылу ерекшеліктерін, олардың мағыналық және экспрессивтік-эмоционалдық реңктерін, сондай-ақ тілдің қоғамдық қызметіне сай функционалдық стильдерін зерттейтін саласы.
қайталама стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдегі бір сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің немесе ойдың бірнеше рет қайталануы арқылы белгілі бір мағынаны, сезімді немесе идеяны күшейтуге, баса көрсетуге, әсерлі етуге бағытталған көркемдік және стилистикалық тәсіл. Ол мәтінге ырғақтық, эмоционалдық және мағыналық тереңдік береді, оқырманның немесе тыңдаушының есте сақтау қабілетіне әсер етеді.
қайталау Анықтама: Мәтіндегі белгілі сөз не тіркесті саналы түрде қайталау.
қанатты сөздер Анықтама: Авторы белгілі немесе белгісіз, халық арасында кең тараған, мағынасы терең, ойы өткір, әрі бейнелі тұрақты сөз тіркестері немесе қысқа сөйлемдер. Олар негізінен көркем әдебиеттен, тарихи тұлғалардың сөздерінен, фольклордан, кейде тіпті күнделікті өмірден алынып, халық санасына сіңген, жиі қолданылатын тіркестерге айналады. Қанатты сөздер тілдің көркемдігін, әсерлігін арттырып, ойды ықшамдап жеткізуге мүмкіндік береді.
қарама-қайшылық (оксюморон) Анықтама: Екі немесе одан да көп ұғымның, идеяның, құбылыстың, пікірдің немесе әрекеттің бір-біріне қарама-қарсы, үйлеспейтін, бір-бірін жоққа шығаратын сипатта болуы. Бұл философияда, логикада, әдебиетте, қоғамдық өмірде және табиғатта жиі кездесетін диалектикалық ұғым.
қарапайым баяндау Анықтама: Оқиғаны, құбылысты немесе нысанды артық көркемдегіш құралдарсыз, ашық, түсінікті тілмен, логикалық реттілікпен, фактілерге сүйене отырып жеткізу. Оның басты мақсаты – ақпаратты дәл және еш бұрмалаусыз, оқырманға немесе тыңдаушыға оңай қабылданатындай етіп ұсыну.
қарапайым лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Күнделікті өмірде, ауызекі сөйлесуде, сондай-ақ көпшілікке арналған жазбаша мәтіндерде кеңінен қолданылатын, жалпыға түсінікті, артық көркемдегіш немесе ғылыми реңксіз сөздер жиынтығы. Бұл сөздер әдетте тілдің негізгі, тұрақты бөлігін құрайды және оларсыз күнделікті қарым-қатынас мүмкін емес.
қарапайым сөздер Анықтама: Күнделікті өмірде, ауызекі сөйлесуде, сондай-ақ көпшілікке арналған жазбаша мәтіндерде кеңінен қолданылатын, жалпыға түсінікті, артық көркемдегіш немесе ғылыми реңксіз, бастапқы мағынасында қолданылатын сөздер. Олар тілдің негізгі, тұрақты бөлігін құрайды және оларсыз күнделікті қарым-қатынас мүмкін емес.
қаратпа сөйлем Анықтама: Сөйлеушінің өз ойын білдіре отырып, сол ойды кімге арнап айтып тұрғанын көрсететін сөйлем түрі. Яғни, сөйлем ішінде сөйлеп тұрған адамның назарын аударатын сөз немесе сөз тіркесі (қаратпа сөз) болады. Қаратпа сөз сөйлемнің құрамына грамматикалық жағынан енбейді, бірақ мағыналық тұрғыдан тығыз байланысты болады.
қарғыс сөздер Анықтама: Қазақ тіліндегі біреуге немесе бір нәрсеге қатысты жамандық, зиян, сәтсіздік тілейтін, теріс эмоционалдық реңкі басым сөздер мен сөз тіркестері. Олар көбінесе ашу, ыза, өкпе, кек сияқты күшті жағымсыз сезімдерден туындайды және қарғыс айтушының ниетін білдіреді. Қарғыс сөздер тілдің экспрессивтік (әсерлі) мүмкіндіктерін көрсететін, бірақ қоғамда жағымсыз саналатын тілдік құбылыс.
қарым-қатынастық әдіс Анықтама: Тіл үйретуде және үйренуде, әсіресе шет тілдерін меңгеруде, нақты өмірдегі қарым-қатынас жағдайларын имитациялауға және тілді практикалық қолдануға баса назар аударатын оқыту тәсілі. Оның басты мақсаты – оқушылардың тек грамматикалық ережелерді немесе сөздерді жаттауына емес, сонымен бірге тілді тиімді және еркін қолдана білу қабілетін дамыту.
қарым-қатынастық мазмұн Анықтама: Кез келген қарым-қатынас процесінде (ауызша немесе жазбаша) берілетін немесе қабылданатын ақпараттың, ойдың, сезімнің, ниеттің және мақсаттың жиынтығы. Ол сөйлеушінің (немесе жазушының) не айтқысы келгенін және тыңдаушының (немесе оқырманның) нені түсінгенін білдіреді. Қарым-қатынастық мазмұн тек сөздерден ғана емес, сонымен бірге сөздердің айтылу тәсілінен (интонация, дауыс ырғағы), ым-ишарадан, мимикадан және контексттен де тұрады.
қарым-қатынастық стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тілдің тікелей, еркін, бейресми қарым-қатынас жағдайларында, әсіресе ауызша сөйлеуде қолданылатын функционалдық түрі. Ол адамдардың күнделікті өмірдегі өзара әрекеттесуіне, ой бөлісуіне, эмоцияларын білдіруіне, мәселелерді талқылауына арналған. Қарым-қатынастық стильдегі басты мақсат – ақпаратты тиімді және жеңіл жеткізу, сондай-ақ эмоционалдық байланыс орнату.
қасиетті сөз Анықтама: Терең рухани, мәдени, ұлттық немесе әлеуметтік маңызы бар, ерекше құрметтеуге және қастерлеуге лайықты деп саналатын сөз немесе сөз тіркесі. Бұл сөздер жай ғана ақпарат тасымалдамайды, олар артында үлкен философиялық, моральдық, діни немесе тарихи мағынаны, күшті энергияны және халықтың ұжымдық санасында қалыптасқан құндылықтарды сақтайды.
қоғамдық-саяси лексика Этимология: грек тілінің «lexikos» (λεξικός) – «сөзге қатысты» Анықтама: Қоғамдық өмірдегі, саясаттағы, мемлекеттік басқарудағы, идеологиядағы, халықаралық қатынастардағы құбылыстарды, ұғымдарды, процестерді және мекемелерді атау үшін қолданылатын сөздер мен сөз тіркестерінің жиынтығы. Бұл лексика қоғамның даму деңгейін, оның саяси құрылысын, идеологиялық бағыт-бағдарын көрсетеді.
қорқыныш Анықтама: Адамның немесе жануардың қауіп-қатерді, қатерлі жағдайды немесе белгісіздікті сезінген кезде пайда болатын негативті эмоциялық күйі. Тіршілік иесінің өзін-өзі қорғауға, қауіптен қашуға немесе оған қарсы тұруға итермелейтін табиғи реакциясы.
қос тағанды фразеологизмдер Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» Анықтама: Қазақ тіліндегі бір мезгілде екі түрлі мағынаны білдіре алатын, контекстке байланысты әртүрлі түсіндірілетін тұрақты сөз тіркестері. Яғни, мұндай фразеологизмдердің бір негізгі, тура мағынасы (кейде ескірген, қазіргі қолданыста сирек кездесетін) және екінші, ауыспалы, тұрақты фразеологиялық мағынасы болады. Олардың қолданысы мәтіннің немесе сөйлеудің контексіне қарай айқындалады.
қос тағанды фразеологиялық тіркестер Этимология: грек тілінің «phrasis» (φράσις) — «сөз», «сөз тіркесі», «сөйлеу тәсілі» Анықтама: Қазақ тіліндегі бір мезгілде екі түрлі мағынаны білдіре алатын, контекстке байланысты әртүрлі түсіндірілетін тұрақты сөз орамдары. Яғни, мұндай фразеологизмдердің бір негізгі, тура мағынасы (кейде ескірген, қазіргі қолданыста сирек кездесетін немесе аз қолданылатын) және екінші, ауыспалы, тұрақты фразеологиялық мағынасы болады. Олардың қолданысы мәтіннің немесе сөйлеудің контексіне қарай айқындалады.
қосарлы экспрессивтік синонимдер Этимология: латынның «expressio» – «білдіру, көрсету» Анықтама: Қазақ тіліндегі мағынасы бір-біріне жақын, бірақ әртүрлі реңктері бар екі немесе одан да көп сөздің қатар қолданылуы арқылы ойдың, сезімнің немесе әрекеттің эмоционалдық немесе мағыналық қарқындылығын арттыратын тілдік құбылыс. Мұндағы «қосарлы» сөзі екі сөздің бірге қолданылуын білдірсе, «экспрессивтік» олардың мәтінге беретін күшейтпелі, әсерлі реңкін көрсетеді.
қосымша Анықтама: Сөздің соңына жалғанып, оның мағынасын өзгертетін немесе грамматикалық қызметін көрсететін морфема. Қазақ тілі жалғамалы (агглютинативті) тіл болғандықтан, қосымшалардың рөлі өте маңызды. Олар сөзжасамда да, сөз түрлендіруде де негізгі құрал болып табылады.
қосымша мағына Анықтама: Сөздің негізгі, тура (денотативті) мағынасынан бөлек, адамдардың санасында қалыптасқан эмоционалдық, ассоциативтік немесе стилистикалық реңкі. Яғни, сөздің тікелей ұғымдық мағынасына қосымша ретінде туындайтын сезімдік, бағалаушылық немесе бейнелі мән.
қуаныш Анықтама: Адамның жағымды, оң оқиғаларды, жетістіктерді, қанағаттануды немесе жағымды күтуді сезінген кезде пайда болатын жағымды эмоциялық күйі. Қуаныш әртүрлі дәрежеде болуы мүмкін: жеңіл қанағаттанудан бастап, шексіз шаттыққа дейін.
құрылымдық инверсия Этимология: латынның «inversio» – «орын ауыстыру, кері бұру» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксисте, сөйлемдегі сөздердің қалыпты, дәстүрлі орналасу тәртібінің өзгеруі, яғни олардың кері ретпен орналасуы. Қазақ тілінде сөйлемнің қалыпты құрылымы Бастауыш + Толықтауыш + Баяндауыш (БТБ) болып келеді. Инверсия осы тәртіптің бұзылуын білдіреді.
құрылымдық симметрия Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «metron» (μέτρον) – «өлшем», «мөлшер» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксис және мәтін лингвистикасы салаларында, тілдік бірліктердің (сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлем мүшелерінің, сөйлемдердің, тіпті мәтін бөліктерінің) белгілі бір заңдылықпен, үйлесімділікпен, тепе-теңдікпен қайталанып немесе орналасуы. Бұл қатарласу немесе қарама-қарсы қойылу арқылы сөйлемге, мәтінге ерекше әсер, мәнерлілік, үйлесімділік және толықтық береді.
құрылымдық синтез Этимология: грек тілінің «syn-» (σύν) – «бірге», «бірлесіп» және грек тілінің «thesis» (θέσις) – «қою», «орналастыру» Анықтама: Тіл білімінде, әсіресе синтаксис саласында, қарапайым тілдік бірліктерден (сөздер, сөз тіркестері) күрделірек құрылымдарды (сөйлемдер, мәтіндер) жасау, құрастыру процесі. Бұл талдау (анализ) процесіне қарама-қарсы ұғым. Егер талдау күрделі құрылымды оның жеке бөліктеріне жіктесе, синтез керісінше, жеке бөліктерді біріктіріп, тұтас құрылым қалыптастырады.
қысқа формалар Этимология: латынның «forma» – «пішін», «бейне» Анықтама: Тілдегі сөздердің, сөз тіркестерінің немесе сөйлемдердің ықшамдалып, ыңғайлы әрі жылдам қолдану үшін қысқартылған нұсқалары. Олар жазуда да, ауызекі сөйлеуде де тілдік экономияны қамтамасыз етеді және коммуникацияны жеделдетеді.
қыстырынды сөздер Анықтама: Сөйлемнің құрылымдық жағынан байланысы жоқ, бірақ сөйлеушінің ойға, хабарға қатысты көзқарасын, эмоциясын білдіретін немесе ақпараттың қайнар көзін көрсететін сөздер мен сөз тіркестері. Олар сөйлемнің негізгі мағынасын өзгертпейді, тек оған қосымша реңк береді.
ү
үндестік Анықтама: Қазақ тіл білімінде дыбыстардың бір-біріне ықпал етуі, үйлесуі және сәйкес келуі арқылы тілдің әуезділігі мен ырғақтылығын қамтамасыз ететін негізгі заңдылық. Ол көбінесе сингармонизм деп те аталады. Үндестік заңы қазақ тілінің ең басты ерекшеліктерінің бірі болып табылады және сөздердің дыбыстық құрылымын реттейді.
үстеулер Анықтама: Қазақ тіліндегі қимылдың, іс-әрекеттің түрлі белгісін, амалын, мезгілін, мекенін, мөлшерін, себебі мен мақсатын білдіретін сөз табы. Олар көбінесе етістікке, кейде сын есімге, басқа үстеулерге қатысты болып, оларды толықтырып тұрады.
ұ
ұғым Анықтама: Адам ойлауының негізгі формаларының бірі. Ол заттардың, құбылыстардың, процестердің немесе қасиеттердің жалпы және елеулі белгілерін бейнелейтін, оларды басқалардан ажыратуға мүмкіндік беретін ой. Ұғымдар сөздермен немесе сөз тіркестерімен беріледі.
ұйқас Анықтама: Өлең жолдарының соңындағы немесе ортасындағы дыбыстық үндестік, яғни сөздердің дыбысталуының ұқсас болуы. Ұйқас өлеңге әуезділік, ырғақ береді және оның мәнін күшейтеді, есте сақталуына көмектеседі. Қазақ поэзиясында ұйқас ерекше орын алады.
ұқсас дыбыстар Анықтама: Дыбысталуы, жасалу орны немесе жасалу тәсілі бойынша бір-біріне жақын, ұқсас келетін дыбыстар. Тіл білімінде, әсіресе фонетика мен фонологияда, дыбыстарды осы ұқсастықтарына қарай топтастырады.
ұлт тілі Анықтама: Белгілі бір ұлтқа тән, сол ұлттың қалыптасуымен бірге дамыған және оның өзіндік ерекшелігін, мәдениетін, тарихын, салт-дәстүрін бойына сіңірген тіл. Ол ұлттың бірігуінің, бірегейлігінің және өмір сүруінің негізгі факторы болып табылады.
ұлттық лингвомәдени концепті Этимология: латынның «lingua» – «тіл» Анықтама: Белгілі бір ұлттың дүниетанымында, мәдениетінде және тілінде терең тамыр жайған, біртұтас бейнені, мағынаны, құндылықты білдіретін күрделі менталды бірлік.
ұлттық тіл Анықтама: Белгілі бір ұлттың қалыптасуымен бірге дамыған, сол ұлттың бірегейлігін, мәдениетін, тарихын және дүниетанымын білдіретін тіл. Ол ұлттық сананың негізі, біртұтас ұлттық организмнің маңызды белгісі болып саналады.
ә
әдеби дәстүр Анықтама: Бір ұлттың немесе бірнеше ұлттың әдебиетінде ғасырлар бойы қалыптасқан, дамыған және ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан көркемдік, идеялық-тақырыптық және стильдік принциптер, көркемдік тәсілдер мен формалар жиынтығы. Ол әдебиеттің үздіксіздігін, сабақтастығын және дамуын қамтамасыз етеді.
әдеби норма тілі Этимология: латынның «norma» – «өлшем», «үлгі», «ереже» Анықтама: Тілдің ең жоғары, өңделген және жүйеленген түрі. Ол тілдің дұрыс қолданылуының, айтылуының, жазылуының және грамматикалық құрылысының үлгісін белгілейтін қалыптасқан ережелер мен принциптер жиынтығы. Әдеби норма тілі белгілі бір тілде сөйлейтін немесе жазатын барлық адамдар үшін ортақ және міндетті үлгі болып табылады.
әдеби образ Анықтама: Көркем әдебиетте автордың ойы мен идеясын жеткізу үшін қолданылатын, өмір шындығын типтік жағдайларда типтік мінездер арқылы бейнелейтін көркемдік бейнелеу формасы. Ол — шындықтың жинақталған, нақтыланған және эмоционалды-экспрессивті көрінісі.
әдеби реминисценция Этимология: латынның «reminiscentia» – «еске түсіру», «қайта еске алу» Анықтама: Көркем шығарма мәтінінде басқа бір әдеби шығарманың (немесе мәтіннің) элементтерін (бейнелер, сюжеттік желілер, мотивтер, сөз тіркестері, атаулар, идеялар) саналы түрде еске түсіру, оған меңзеу немесе қайталап қолдану. Реминисценция автордың бұрынғы мәтінмен диалогын білдіреді және оқырманның әдеби білімін, мәдени контексті тану қабілетін талап етеді.
әдеби стиль Этимология: латынның «stilus» (кейде «stylus» деп те жазылған) сөзінен шыққан. Бастапқыда «stilus» сөзінің бірнеше мағынасы болған: Анықтама: Көркем әдебиет шығармаларына тән тілдік ерекшеліктердің, көркемдеу тәсілдерінің, тілдік құралдардың (лексика, грамматика, синтаксис) және баяндау мәнерінің жиынтығы. Ол автордың жеке қолтаңбасын, оның дүниетанымын, идеясын және эмоциясын жеткізудегі тілдік шеберлігін көрсетеді.
әдеби стильдің әмбебаптығы Этимология: латынның «stilus» (кейде «stylus» деп те жазылған) сөзінен шыққан. Бастапқыда «stilus» сөзінің бірнеше мағынасы болған: Анықтама: Тек бір ұлтқа немесе бір мәдениетке ғана тән болмай, әлемдік деңгейдегі оқырманға түсінікті және әсерлі бола алатын қасиеті. Бұл әдеби шығармадағы көркемдік тәсілдер мен мағыналардың жалпыадамзаттық құндылықтармен үндесуі арқылы жүзеге асады.
әдеби тіл Анықтама: Тілдің ең жоғары дамыған, өңделген және қалыптасқан түрі. Ол тілдің нормаға келтірілген, жүйеленген және жалпыға ортақ үлгісі болып табылады. Әдеби тіл қоғамдық қарым-қатынастың барлық саласында (білім беру, ғылым, мәдениет, мемлекеттік іс-қағаздар, бұқаралық ақпарат құралдары, көркем әдебиет) қолданылады және тілдің тұрақтылығы мен бірлігін қамтамасыз етеді.
әдеби тілдің функционалды стильдері Этимология: латынның «functio» – «орындау», «қызмет ету» Анықтама: Тілдің әртүрлі қолданыс аясына, қарым-қатынас мақсатына және жағдайына байланысты қалыптасқан, өзіне тән лексикалық, грамматикалық және синтаксистік ерекшеліктері бар, тұрақты жүйеленген түрлері. Яғни, тілді қай жерде және қандай мақсатпен қолданатынымызға байланысты оның белгілі бір «формасын» немесе «түрін» таңдаймыз.
әдеби туынды Анықтама: Көркем сөз өнерінің заңдылықтары мен ерекшеліктеріне сай жасалған, автордың белгілі бір идеясын, эмоциясын және дүниетанымын білдіретін, тіл арқылы көркем образдар жүйесін қалыптастыратын шығарма. Ол – жазушының немесе ақынның шығармашылық еңбегінің нәтижесі.
әдеби фон Этимология: грек тілінің «phōnē» (φωνή) – «артқы, негізгі қабат» Анықтама: Көркем шығармада суреттелетін оқиғалардың, кейіпкерлердің іс-әрекеттерінің және олардың мінез-құлқының өрістейтін уақыттық, кеңістіктік, тарихи, әлеуметтік және мәдени жағдайларының жиынтығы. Ол шығарманың негізгі мазмұнына тікелей қатыспаса да, оның сенімділігін, шынайылығын арттырып, оқырманның шығармадағы оқиғаларды тереңірек түсінуіне көмектеседі.
әдебиеттану Анықтама: Көркем әдебиетті зерттейтін, оның даму заңдылықтарын, тарихи кезеңдерін, теориялық мәселелерін, жанрлық ерекшеліктерін, көркемдік құралдарын, сондай-ақ жеке жазушылар мен олардың шығармашылығын кешенді түрде талдайтын ғылым.
әзіл-оспақ стилі Этимология: латынның «stilus» (кейде «stylus» деп те жазылған) сөзінен шыққан. Бастапқыда «stilus» сөзінің бірнеше мағынасы болған: Анықтама: Көркем әдебиетте, публицистикада және ауызекі сөйлеуде (әсіресе әзіл-сықақ жанрларында) қолданылатын, оқырманды немесе тыңдаушыны күлдіруге, көңілін көтеруге, немесе кемшіліктерді күлкі арқылы әшкерелеуге бағытталған тілдік және көркемдік тәсілдер жиынтығы. Ол – тілдің экспрессивті мүмкіндіктерін пайдаланып, күлкі тудыратын эффект жасауға арналған стиль.
әлемнің тілдік бейнесі Анықтама: Белгілі бір тілді қолданушылардың (ұлттың, этностың) дүниені қабылдау, түсіну және сипаттау ерекшеліктері, олардың санасында қалыптасқан шындық туралы жиынтық түсініктер жүйесі. Бұл ұғым адамдардың тіл арқылы шындықты қалай жіктейтінін, ұғынатынын және бағалайтынын көрсетеді.
әлеуметтану Анықтама: Қоғамның қалыптасуы, жұмыс істеуі және даму заңдылықтарын, адамдардың әлеуметтік топтардағы мінез-құлқын, олардың өзара әрекеттесуін және қоғамдық қатынастарды зерттейтін ғылым. Ол қоғам туралы ғылым ретінде белгілі.
әлеуметтік әсер Анықтама: Қандай да бір іс-әрекеттің, бағдарламаның, саясаттың, жобаның немесе ұйымның адамдардың өміріне, қоғамға, әлеуметтік құрылымдарға және қоршаған ортаға тигізетін оң немесе теріс, тікелей немесе жанама өзгерістері мен нәтижелері.
әлеуметтік контраст Этимология: латынның «contra» префиксі мен «stare» етістігінің бірігуінен пайда болған – «қарсы тұру», «қарама-қарсы қою» Анықтама: Қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топтардың, құбылыстардың немесе жағдайлардың арасындағы айқын айырмашылықтар мен қарама-қайшылықтар. Бұл айырмашылықтар әдетте салыстыру арқылы көрінеді және әлеуметтік теңсіздіктің, әртүрлі өмір салтының немесе құндылықтар жүйесінің көрінісі болып табылады.
әлеуметтік лингвистика Этимология: латынның «lingua» сөзінен және грек тілінің «-istikos» жұрнағынан құралған – «тілге қатысты ғылым» Анықтама: Тіл білімінің бір саласы. Ол тіл мен қоғамның өзара байланысын, тілдің қоғамдағы қызметін, адамдардың әлеуметтік жағдайларына, мәдени ерекшеліктеріне және қарым-қатынас ортасына байланысты тілді қалай қолданатынын зерттейді. Яғни, бұл ғылым тілді тек грамматикалық ережелер мен дыбыстар жиынтығы ретінде емес, әлеуметтік құбылыс ретінде қарайды.
әлеуметтік мәнер Анықтама: Белгілі бір қоғамда немесе әлеуметтік ортада қабылданған, адамдардың өзара қарым-қатынасындағы мінез-құлық нормалары, әдептілік қағидалары және сөйлесу үлгілерінің жиынтығы. Ол адамдардың бір-бірімен сыпайы, құрметпен қарым-қатынас жасауына, түсіністік пен келісімге қол жеткізуіне көмектеседі.
әлеуметтік мәнмәтін Анықтама: Қандай да бір құбылыстың, іс-әрекеттің, мінез-құлықтың немесе оқиғаның орын алатын әлеуметтік ортасы, яғни оған әсер ететін және оның мағынасын айқындайтын әлеуметтік жағдайлар мен факторлар жиынтығы. Басқаша айтқанда, бұл – адамның немесе оқиғаның айналасындағы қоғамдық, мәдени, тарихи, экономикалық және саяси жағдайлар.
әлеуметтік стилистика Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Тіл білімі мен әлеуметтанудың тоғысында пайда болған, тілдің қоғамдағы қолданысын, оның әртүрлі әлеуметтік жағдайларға, орталарға, қарым-қатынас мақсаттарына және сөйлеушілердің әлеуметтік ерекшеліктеріне (жасы, жынысы, білімі, мамандығы, әлеуметтік мәртебесі) байланысты қалай өзгеретінін зерттейтін сала. Ол тілдің әлеуметтік функцияларын және оның стилистикалық вариацияларын қарастырады.
әлеуметтік стиль Этимология: латынның «stilus» – «жазу қаламы» Анықтама: Адамның белгілі бір әлеуметтік жағдайда, аудиторияға және қарым-қатынас мақсатына байланысты тілді қалай қолданатынын сипаттайтын тілдік таңдаулар мен мінез-құлық үлгілерінің жиынтығы. Ол тілдің әлеуметтік контекстке бейімделуін, яғни адамның әртүрлі әлеуметтік рөлдерде өзін қалай ұстайтынын және сөйлейтінін көрсетеді.
әсерлі баяндау Анықтама: Оқырманның немесе тыңдаушының сезіміне, қиялына, эмоциясына күшті әсер ететін, оның көз алдына оқиғаларды немесе бейнелерді айқын елестететін, есте қаларлықтай және мағыналы етіп жеткізілген оқиға, сипаттама немесе ақпарат. Мұндай баяндау тек деректерді айтып қана қоймай, оны жанды, тартымды және терең әсер қалдыратындай етіп жеткізеді.
әуендік рең Анықтама: Сөйлеу тіліндегі немесе музыкадағы дыбыстың немесе дыбыстар жиынтығының эмоционалдық-экспрессивтік бояуын, оның мағыналық реңкін, тыңдаушыға жеткізетін көңіл-күйін білдіретін ұғым. Бұл тек дыбыстың биіктігі, ырғағы немесе қарқындылығы ғана емес, сонымен қатар оның «түсі», «жылуы» немесе «суықтығы», яғни жалпы әсері.
ө
өлең Анықтама: Көркем әдебиеттің негізгі жанрларының бірі және көркем бейнелерді, ойлар мен сезімдерді ырғақты, ұйқасты, өлшемді тілмен жеткізуге арналған ерекше сөз өнері.
өрнекті сөйлемдер Анықтама: Көркем бейнелерді, эмоционалдық реңкті және экспрессивтілікті арттыру үшін тілдің әртүрлі стильдік құралдарын қолдану арқылы жасалған сөйлемдер.
өткен шақ Анықтама: Қазақ тіліндегі етістіктің шақ категориясының бір түрі. Ол сөйлеп тұрған сәтке дейін болып кеткен іс-әрекетті білдіреді.